Maurice Giuliani SJ

NATCHNIENIA DUCHOWE

w: Józef Augustyn SJ, Jakub Kołacz SJ,

Sztuka kierownictwa duchowego,

wyd. WAM Kraków 2007, s. 289-299.

Postęp w życiu1 duchowym wymaga uwagi na poruszenia Ducha Święte­go oraz przejrzystości w obliczu pokus, które paraliżują i niszczą najbardziej szlachetne porywy. W tym świecie, gdzie kąkol zawsze miesza się z dobrym ziarnem, nie ma takiej uległości Duchowi Świętemu, która nie dopuszczała­by również walki przeciw obecności działającego zła.

Możemy wszelako spojrzeć od strony bardziej pozytywnej na postęp „no­wego człowieka", który - narodzony z Ducha - nie powinien nigdy przestać wzrastać i doskonalić się w tymże Duchu. Sam św. Ignacy, tak bardzo czujny w „rozeznawaniu duchów dobrych i złych", wielokrotnie sugerował, że ży­cie duchowe winno prowadzić do jeszcze głębszej postawy: obok świado­mości konfliktu między dobrem a złem ważne jest powolne odkrywanie, że dobro, to znaczy łaska Boża, działa w każdym z nas we właściwy jej sposób. Trzeba umieć odróżnić to działanie, rozpoznać, w jakim kierunku ono zmie­rza i poddać się jego impulsom. Walka między światłem a ciemnościami nie ustanie w żadnym momencie, jednakże spokojne przyjęcie światła zapewnia zwycięstwo bardziej rozstrzygające, niż można by tego oczekiwać po natę­żonej walce.

Poruszeniami, o których św. Ignacy tak często mówił, są pocieszenia i stra­pienia. Stanowią one znaki żywej obecności Ducha Świętego w duszy. Do­znawać takich poruszeń, rozumieć je i stosownie do nich postępować - to świadczy o duchowej wierności, od której zależy ostatecznie świętość każ­dego, kto chce żyć jedynie po to, by Bóg się nim posłużył dla nadejścia Jego królestwa.

Doświadczenie Ignacego

Uległość Duchowi Świętemu, działającemu w naszych duszach, jest czę­ścią najbardziej tradycyjnego nauczania świętych. Nauczanie to dociera jed­nak do nas tylko poprzez ich świadectwo. Dlatego, żeby lepiej zrozumieć właściwą myśl św. Ignacego, dobrze jest wrócić do jego doświadczenia du­chowego, szczególnie do tego, które w czasach Loyoli ukierunkowało jego życie.

Doświadczenie to rozwijało się jakby w trzech etapach2. W duszy rycerza-rekonwalescenta ścierały się najpierw myśli światowe - w których zna­lazły odbicie jego pragnienia, ambicje, upodobanie w bohaterskich czynach wojennych i miłostkach - z myślami pobożnymi, jakie go nachodziły pod wpływem lektury o życiu Chrystusa i historii świętych. Myślom tym towa­rzyszyły wewnętrzne przeżycia, których nowość kontrastowała z tym, co nie­gdyś zajmowało jego umysł3. W drugim etapie zaczął reflektować nad od­krytym dopiero co światem wewnętrznym, pełnym różnorodnych myśli i uczuć, których sens i pochodzenie teraz odkrywał. Dotychczasowy rycerz przemienił się w pielgrzyma, zdecydowanego naśladować pokutę wielkich świętych. Postanowił też udać się do Jerozolimy. Były to zapewne święte pragnienia, ale chyba niewystarczające, by powrót do Boga miał cechy trwa­łości i należytej głębi. Toteż w trzecim etapie wszystkie te pragnienia zostały potwierdzone4 nadzwyczajną łaską: wizja naszej Pani i Dzieciątka Jezus na­pełniła go niezmierną pociechą i równocześnie wielkim wstrętem do grze­chów cielesnych, co odtąd pozwalało mu przezwyciężać tak bardzo niebez­pieczne dla niego pokusy. Teraz Ignacy mógł już mówić o „zmianie, jaka zaszła we wnętrzu jego duszy". Nawrócenie, które się w nim dokonało, otrzy­mało bowiem pieczęć utwierdzającą go w pewności trwania w świecie Bo­żej łaski.

Tak więc mamy duszę, która doświadczyła ścierających się myśli i pra­gnień, nauczyła się rozróżniać ich pochodzenie i została utwierdzona w swo­im nawróceniu. Ten duchowy rytm, zawsze jednak elastyczny i zróżnicowa­ny, będzie charakterystyczną cechą ignacjańskiego doświadczenia, jego dzieła i kierownictwa duchowego. Pierwszy etap będzie najczęściej określany słowem „odczuwać". Chodzi tu o doświadczanie w sobie „wewnętrznego po­znania, pocieszeń i natchnień Bożych"5, które nie mają w nas swojego po­czątku ani swojej przyczyny, lecz są owocem Ducha Świętego. Drugi etap polega na tym, by poprzez refleksję, którą oświeca łaska, ale jej nie zastępu­je, rozeznać wartość duchową tych poruszeń, przez które Bóg działa w du­szy, i całkowicie do nich przylgnąć. I wreszcie potwierdzenie - jest ono naj­wyższym darem Boga, który gwarantuje trafność podjętej decyzji i daje du­szy niezbędną dla niej pewność oraz światło do podjęcia zadań, które nie będą czymś przeciętnym. Sekret i skuteczność duchowości św. Ignacego po­lega na sposobie prowadzenia dusz do pełnej znajomości Ducha Świętego, działającego w nich, i na kierowaniu nimi przy podejmowaniu decyzji dąże­nia do świętości. By tę świętość zdobywać, bardziej niż heroizm potrzebna będzie doskonała uległość transcendentalnej woli.

Wewnętrzne odczucia

Pierwszy etap, jak powiedzieliśmy, polega na wewnętrznym odczuwaniu poruszeń Ducha Świętego jako łaski zupełnie od nas niezależnej. Św. Ignacy zakładał, że tych poruszeń będzie zazwyczaj wiele, i zachęcał, by o nie pro­sić na początku modlitwy, a na jej końcu zebrać je jako normalny owoc du­chowego wysiłku. W Ćwiczeniach, w sposób zbijający z tropu wielu komen­tatorów, Ignacy położył nacisk na to, by „mieć wewnętrzne odczucie i po­znanie swoich grzechów" (Ćd 63), by „odczuwać i poznać, co jest bardziej pomocne do chwały i czci Boga" (Ćd 179), by czuć, że „miłość, która mię porusza i skłania do wyboru takiej rzeczy, ma zstępować z góry, z miłości Bo­żej" (Ćd 184).

Do pełni życia duchowego nie dochodzi się tylko przez to, że jest się posłusznym, praktykuje się cnotę i ćwiczy się w miłości, ale dzięki temu, że człowiek, będąc uległy wobec „poruszeń" pochodzących od Boga, przekłada je na postawy, które podsuwa mu Duch Święty.

Ten, kto się podporządkowuje pedagogii Ćwiczeń, musi zwracać baczną uwagę na owe poruszenia, które będą występować z mniejszą lub większą częstotliwością i będą miały mniej lub więcej cech autentyczności. Doświad­czając uczuć pochodzących od Boga, rekolektant będzie się powoli oswajał z rzeczywistościami duchowymi i nauczy się je w sobie rozpoznawać. Zarówno w modlitwie, jak i w działaniu będzie doznawał wiele różnych prze­żyć: bojaźni i miłości, pokory i ufności, żaru i pokoju. Jego wierność będzie się powoli przeradzać w coraz bardziej pełne podziwu i ukochania oddanie się Temu, który żyjąc w jego wnętrzu, przekazuje mu nieskończone bogac­two samego Boga.

W ten sposób człowiek przez swój wysiłek duchowy staje się istotą uczest­niczącą w pełni samego Boga. Jego życie wewnętrzne nie ma nic z fałszywej stabilności, która paraliżuje i utwardza niczym śmierć. Przeciwnie, jest ono historią niezwykle urozmaiconą, bo naznaczoną Bożymi wydarzeniami, na­rzucającą mu swój rytm, którego praw nie potrafi sam regulować. Temu, który zaczął doświadczać podobnych skutków działania Ducha Świętego, nie wystarcza już wyważona hojność najemnika, bo zostawszy domowni­kiem Boga, poddaje się w szczęśliwym oczekiwaniu poruszeniom przekształ­cającym jego modlitwę w dialog, a jego działanie - w czujną służbę, w któ­rej miłość wchłania ponoszony trud.

Niektórzy interpretatorzy św. Ignacego, obawiając się dwuznaczności i nie­porozumień, skłonni byli odwodzić czasem dusze od tej drogi życia ducho­wego. Trzeba przyznać, że faktycznie łatwo jest pomieszać „duchowe prze­życia" (Ćd 62), będące czystym darem Ducha Świętego, z doznaniami zmy­słowymi, wynikającymi z praw czysto ludzkiej psychologii. Mimo ryzyka złudzeń jest jednak konieczne, by początkujących prowadzić ku tej uległości Duchowi Świętemu. Poza tym bowiem, że zakłada ona potrzebę coraz więk­szych wyrzeczeń i wewnętrznej czystości, stanowi pewny środek otwierania się na największe łaski, także na łaski mistyczne. Jest rzeczą absolutnie pew­ną, że św. Ignacy nie żąda od nas nigdy tego, byśmy się wzbraniali przed poruszeniami, które Duch Święty daje nam odczuwać. Kiedy zanikają, nale­ży „czekać z cierpliwością na pocieszenie od Pana"6.

Czy to nie pomaga nam dokładnie określić mistyki ignacjańskiej? Koń­cowym efektem „pocieszenia" jest to, „że wszystkie prace są rozrywką, a wszelkie zmęczenie - odpoczynkiem. Dla tego, kto kroczy z tym zapałem, entuzjazmem i wewnętrznym pocieszeniem, nie istnieje żaden ciężar tak wiel­ki, by nie wydawał mu się lekki; nie ma pokuty ani utrudzenia tak wielkiego, który by mu się nie wydawał słodki"7. Poruszenie Ducha Świętego dalekie jest od przymuszania, usztywniania czy łamania; przeciwnie, sprawia, że dusza staje się bardzo elastyczna i pomnaża siły, których może użyć dla służenia działającemu w niej Bogu.

Rozeznawać znaczenie

Żeby należycie poznać wolę Bożą, dusza musi zwrócić baczną uwagę na doznawane poruszenia. „Oby Bóg udzielił nam swojej łaski, żebyśmy od­czuwali Jego najświętszą wolę i całkowicie ją wypełniali". To życzenie, któ­rym św. Ignacy przeważnie kończył swoje listy, pokazuje jasno, że duchowe odczucie nie jest celem samym w sobie. Trzeba „czuć" sposób, w jaki Bóg w nas działa, by nas uczynić bardziej wiernymi w tym, co chce nam ukazać. Poruszenie Ducha jest znakiem uściślającym nam nieustannie działanie, do którego Bóg nas zachęca.

W tym odkrywamy jeden z najbardziej oryginalnych aspektów myśli ignacjańskiej. Ćwiczenia mniejszy nacisk kładą na to, byśmy pełnili wolę Bożą, niż na to, byśmy ,jej szukali i znajdowali" (Ćd 1). Jak jej szukać? Nie tylko przez posłuszeństwo przykazaniom czy regułom, a więc woli Bożej wyrażo­nej obiektywnie i całkiem jasnej, ale przez rozeznawanie doznawanych po­ruszeń. To są natchnienia Ducha, które należy przyjąć, by widzieć, w jakim kierunku nas pociągają.

Z tego punktu widzenia modlitwa jest najcudowniejszym polem doświad­czeń, możemy nawet powiedzieć: eksperymentowania, żeby „wyczuwać naj­świętszą wolę Bożą". Właśnie w modlitwie pojawiają się „duchowe smaki", które na przemian raz się zacierają, to znów powracają z większą jeszcze siłą i wyrazistością. Pewne aspekty życia Chrystusa urzekają z coraz większą siłą. Dusza może zmieniać kierunek swojego wysiłku, metodę i przedmiot modli­twy. Jeśli Duch Święty prowadzi ją ciągle do tych samych upodobań, albo - jak mówi św. Ignacy - do tej samej pobożności, nie powinna się opierać, czekając, aż ustąpią wszystkie wątpliwości. Wola Boża nabiera oczywistości tym bardziej bezdyskusyjnej, im dusza jest lepiej przygotowana wewnętrz­nie na jej pełnienie. Wtedy nawet oschłości i niechęci mają wartość znaku, gdyż albo wskazują, że Duch nie pociąga tam, gdzie dusza pozostaje strapio­na, albo przeciwnie, że jest w nich niezbędne oczyszczenie i szczególnie wymagająca obecność Boga.

W ten sposób możemy zrozumieć niezwykłą wartość ćwiczenia, nazwa­nego przez św. Ignacego „powtórzeniem", polegającym na ponowieniu po­przedniej medytacji, żeby się dłużej zatrzymać „nad tymi punktami, w któ­rych poczułem większe pocieszenie lub strapienie, albo też w ogóle miałem jakieś większe przeżycie duchowe" (Ćd 62). Chodzi tu o konfrontację Ducha Świętego z Nim samym, by lepiej dostrzec kres, do którego nas prowadzi przez swoje działanie. Pamięć, władza prawdziwie mistyczna, pozwala od­tworzyć chwile szczególnych łask i utrwala ich skutek. Niewątpliwym rezul­tatem powtórzeń będzie powolne upraszczanie modlitwy, czyniące ją mniej dyskursywną, a co więcej, przyczynią się one do ukazania nam działania Boga w nas, a przez to Jego woli. Powiedzmy nawet więcej: trzeba nam naprawdę pytać Ducha Świętego, to znaczy powracać do pewnych tematów refleksji czy modlitwy, aby je modyfikować, oczekując, że łaska pozwoli nam doznać nowych przeżyć, albo do tych już uprzednio doświadczonych, które nam rzucą światło na poszukiwaną przez nas wolę Bożą. „Będzie można - mówi św. Ignacy - przedstawić Bogu, naszemu Panu, jednego dnia jeden punkt widze­nia, drugiego dnia inny, na przykład w jeden dzień rady, w drugi przykaza­nia, obserwując, gdzie Bóg, nasz Pan, daje więcej znaków swojej Boskiej woli, podobnie jak gdy ktoś pokazuje swojemu panu różne pokarmy, obser­wując, który mu bardziej przypada do gustu"8. Zachęcając do uczynków po­kutnych, św. Ignacy radził praktykować ich raz więcej, a raz mniej i czekać na Boże światło, ponieważ w tych zróżnicowanych próbach Bóg „daje każ­demu odczuć to, co dla niego jest odpowiednie" (Ćd 89).

Jest to pokorne poddanie się stworzenia, które „dozwala Stwórcy działać bezpośrednio ze swoim stworzeniem" (Ćd 15). Będąc dalekim od arbitralne­go stosowania reguł i metod, człowiek posługuje się nimi po to, by Bóg da­wał mu coraz bardziej odczuwać swoją obecność i swoją wolę. W rytm tych duchowych prób Bóg, „który naszą naturę zna nieskończenie lepiej niż my sami" (Ćd 89), pozwoli nam wypróbować nasze siły, ocenić nasze gusty i lę­ki, zmierzyć natężenie przeżyć i odkryć właściwy każdemu duchowy świat. Ćwiczenia przeżywane jako oczekiwanie i uległość nie są tylko jednym spo­śród wielu instrumentów duchowości, ale prowadzą dusze ściśle po tej dro­dze, którą rozświetla dla nich Bóg. Znany jest przykład Berulle'a, który na końcu wyboru, kierowanego całkowicie przez „poruszenia i przeżycia", stwierdził, że Bóg nie powołał go do życia zakonnego: „Czyż każda dusza nie powinna przede wszystkim rozpoznać i iść drogą, którą Bóg miał zwy­czaj przychodzić do niej?"9. Przykłady można by mnożyć. Wystarczy przy­pomnieć licznych rekolektantów, którzy za życia św. Ignacego zdecydowali się wstąpić do benedyktynów, dominikanów, kartuzów, franciszkanów itp.

Ćwiczenia ignacjańskie, z racji ich ducha, są przecież uniwersalnym instru­mentem doskonałości. Rozeznawania duchowego dokonuje się łatwiej w trak­cie rekolekcji, bo w nich są realizowane najlepsze warunki modlitwy i ocze­kiwania na łaskę. Rozeznawanie może być tym, co św. Ignacy nazywa „dru­gą porą wyboru" (Ćd 176), którą tak komentuje w swoim dyrektorium do Ćwiczeń: „...chodzi o poznanie swego powołania przez doświadczenie po­cieszenia i strapienia. Niech więc w rozmyślaniach o Chrystusie, Panu na­szym, [odprawiający Ćwiczenia] zwraca uwagę podczas pocieszenia, ku cze­mu doznaje poruszenia [impulsu] Bożego; tak samo i podczas strapienia"10. Jednak rekolekcje sprawiają jedynie to, że nasze kontakty z Bogiem zaczy­nają być bardziej zażyłe i płodne, ale to winno mieć później swoje odbicie w życiu codziennym. W wielu przypadkach, gdy dusza dokonuje w sposób wolny wyboru, wierność łasce przybiera formę dialogu z Duchem Świętym i oczekiwania na Jego inspiracje. W ten sposób cała sytuacja ludzka, histo­ryczna i konkretna, staje się sytuacją duchową. Wola Boża objawia się o wie­le częściej w formie wewnętrznej odpowiedzi, przyjętej przez człowieka i z uległością zaakceptowanej, aniżeli w już z góry określonych nakazach postępowania.

Uprzywilejowanym momentem tej wewnętrznej uległości jest rachunek sumienia, odprawiany w regularnych i bliskich sobie odstępach czasu, wspa­niały środek dla ułatwiania działań Ducha Świętego i podtrzymywania na­szej wierności. Rachunek sumienia jest na pewno szkołą woli, ale jeszcze bardziej szkołą posłuszeństwa Bogu i odkrywania wszystkich przejawów Jego woli. W rachunku sumienia „obserwujemy", skąd przychodzą określone prze­życia, dokąd prowadzą i czego od nas żądają. Badanie przeszkód powodo­wanych grzechem winno coraz bardziej ustępować rozeznawaniu działań Ducha Świętego. Nie zapominajmy zresztą, że Ćwiczenia nie dostarczają nam tylko typu rachunku sumienia opisanego w pierwszym tygodniu, ale każą również badać przebieg modlitw (Ćd 77), doznane pocieszenia (Ćd 333-336) i zaistniałe uczucia (Ćd 342). Nacisk, jaki Święty kładł na rachunek sumie­nia, ma swoje uzasadnienie w tym, że pragnął on, byśmy byli „wolni od wszel­kiego nieuporządkowanego uczucia". W jego oczach najbardziej rygorystycz­na asceza ma na celu doskonałą uległość Duchowi Świętemu. Stanowcze i wspaniałomyślne działanie oraz bierność w „poruszeniach" były jakby dwoma biegunami, jednakowo niezbędnymi, w jego mistyce służby.

Szukać potwierdzenia

W większości przypadków wewnętrzna odpowiedź, przychodząca pod postacią owych „poruszeń", będących nawiedzeniem Ducha Świętego, nie oświeca tak bardzo duszy, albo przynajmniej nie przynosi tyle światła, by pozwalało ono na podjęcie pełnej decyzji. W takiej sytuacji św. Ignacy każe wejść w „trzecią porę wyboru": „Jest to pora spokojna..., tak że dusza może posługiwać się swoimi władzami naturalnymi swobodnie i spokojnie" (Ćd 177), co Nadal komentuje jednoznacznie: „pod działaniem zwyczajnej łaski, przy użyciu takich władz jak refleksja, rozumowanie, roztropność i każda inna rzecz poddana naszym naturalnym władzom"11.

Ten trzeci etap nie jest jednak celem dla samego siebie, ale otwiera nas na zajęcie nowej postawy: „Po dokonaniu takiego wyboru lub decyzji powinien ten, co ją uczynił, udać się z wielką pilnością na modlitwę przed oblicze Boga, Pana naszego, i ofiarować Mu taki wybór, aby Jego Boski Majestat zechciał go przyjąć i potwierdzić, jeśli to jest ku Jego większej służbie i chwale" (Ćd 183; por. Ćd 188).

To potwierdzenie prowadzi do ostatniego etapu duchowego doświadcze­nia, o którym mówiliśmy na początku tego artykułu. Po doznanym porusze­niu i po rozeznaniu oraz akceptacji linii działania, do którego Bóg nas pobu­dził, św. Ignacy kieruje nas ku łasce, bo to ona jest gwarancją naszej wierno­ści. Skoro życie duchowe rozwija się przez codzienną uległość Duchowi Świętemu, dusza czuje się teraz jakby utwierdzona przez wewnętrzną odpo­wiedź, jaką otrzymała, i nie domaga się już więcej nowych zapewnień. Gdy jednak „pora spokojna" pozostawia ją jej „naturalnym siłom", oddaje się na nowo Duchowi Świętemu, żeby otrzymać takie poruszenia, które na poczy­nionych przez nią wysiłkach położą pieczęć gwarancji.

To nam wyjaśnia, dlaczego Ćwiczenia się jeszcze kontynuuje, choć wy­boru już dokonano. Decyzja została bez wątpienia podjęta, ale jeżeli stało się to raczej mocą „sił naturalnych" niż w świetle płynącym z pocieszenia, to trzeba usilnie prosić Boga, żeby taką decyzję zechciał potwierdzić przez wewnętrzne odczucie, że ją przyjął i że sam jest jej gwarantem. Zwraca na to bardzo mocno uwagę o. de Guibert: „Zarówno wybór, jak i cała reszta reko­lekcji musi być potwierdzona. Byłoby bowiem dowodem niezrozumienia myśli Świętego, gdyby się ktoś dziwił, że po dokonaniu wyboru każe on przedłużać ćwiczenia od dziesięciu do dwunastu dni. Na podstawie jego własnego przykładu wiemy, jak wielką wagę przywiązywał do tego, by podjęte decyzje zostały potwierdzone przez Boga"12.

Wydaje się, że trzeci i czwarty tydzień ćwiczeń nabierają z tego powodu znaczenia, które często zostaje niedostrzeżone. Podkreśla się, i słusznie, ko­nieczność umocnienia woli w podjętym postanowieniu i temu ma służyć medytacja o Chrystusie Panu cierpiącym i wyniesionym do chwały. Ale czy rekolektantowi wpaja się postawę wyczekiwania i gotowości, które pozwolą Duchowi Świętemu to postanowienie potwierdzić? Czyż pocieszenie, jakie niesie z sobą Chrystus Zmartwychwstały (por. Ćd 224), nie nabiera w tej per­spektywie całej swej duchowej głębi, dając duszy zdecydowanej służyć Bogu pełną rzeczywistość paschalnej radości przez wewnętrzną radość daru, który Bóg przychodzi potwierdzić?

Są podstawy do przypuszczenia, że całkowite otwarcie się na Ducha Świę­tego oznacza w myśli św. Ignacego dostęp do życia mistycznego. Tak to było w każdym razie w jego własnym życiu. Mówiliśmy już przedtem o pierw­szym potwierdzeniu, jakie Ignacy otrzymał w Loyoli, w wizji Matki Bożej i Dzieciątka Jezus. To był kamień węgielny w jego nawróceniu. Potem była łaska Cardoneru po miesiącach poszukiwań i chodzenia po omacku; następ­nie po latach paryskich łaska z La Storta. Wszystkie te łaski potwierdziły w sposób uroczysty i definitywny model życia, jaki Ignacy wybrał. Później jeszcze, pod koniec swojego życia „miewał wiele razy dziennie widzenia... To mu się zdarzało często, gdy mówił o rzeczach wielkiej wagi i uważał to za potwierdzenie" (venire in confirmationem) (Opowieść Pielgrzyma 99). Z dziennika duchowego św. Ignacego wiemy, że aby uznać swój wybór za nieodwołalny, czekał zawsze, by Bóg zechciał go „wewnętrznie potwierdzić".

Cokolwiek by kryła w sobie rzeczywistość mistyczna tego wewnętrzne­go potwierdzenia, trzeba przyznać, że dusza wierna owej ignacjańskiej me­todzie przysposabia się w wysokim stopniu do przyjęcia łaski. Możliwe, że uciekanie się przez Ignacego do Ducha Świętego usprawiedliwia to, co po­wiedział o nim Nadal: „Chciał, żeby Ćwiczenia były pierwszym doświad­czeniem wstępujących do Towarzystwa, gdyż wiedział, że tkwią w nich za­sady i siły, dzięki którym możemy dotrzeć do doskonałej, a nawet wysubli­mowanej modlitwy"13.

Doskonała modlitwa, o którą tu idzie, nie jest jeszcze jakimś „zagubie­niem" siebie w kontemplacji, która byłaby absolutnym zjednoczeniem się z Bogiem. Dusza jednak staje się coraz bardziej wrażliwa na działanie Ducha Świętego, otwarta na przyjmowanie Jego natchnień i Jego wskazówek, po­trafi rozeznać, dokąd On ją prowadzi i odpowiednio się znaleźć w obliczu doznawanych poruszeń. Zawsze też pozostaje uważna i czujna w oczekiwa­niu na upragnione potwierdzenie, czyli wewnętrzną odpowiedź dawaną przez Ducha Świętego, który rozwija w niej swoje „najświętsze dary". W liście do Borgiasza św. Ignacy sprecyzował, jakich skutków się spodziewa od tych darów: „Nie chcę powiedzieć, że winniśmy ich szukać tylko po to, by mieć z nich radość i zadowolenie, lecz dlatego, by wszystkie nasze myśli, słowa i czyny, które bez tych darów są poplątane, zimne i niespokojne, z nimi były uładzone, gorące i rozsądne dla większej chwały Bożej"14.

W wielu wypadkach potwierdzenie, jakie daje Duch Święty, nie musi się objawiać w odczuwanych wewnętrznie poruszeniach. W ich miejsce wystar­czy na przykład otwarcie sumienia i aprobata przełożonego, rozwój wyda­rzeń, pewna łatwość w znajdywaniu Boga, przypływ sił, by nawet w nie­sprzyjających okolicznościach działać szybko i skutecznie. Odpowiedzi Boga są wielorakie.

Św. Ignacy opowiedział (por. Opowieść Pielgrzyma 34, 37), jak w Manresie szukał, czasem z dziwnym niepokojem, „osób uduchowionych", z któ­rymi mógłby porozmawiać. Skąd to pragnienie ze strony duszy napełnionej tak wielkimi łaskami i pokładającej zawsze ufność jedynie w Bogu? Odpo­wiedzi dostarcza nam Ribadeneyra, relacjonując zwierzenie Świętego: „W okresie dwóch pierwszych lat od momentu swojego nawróceniu, gdy tylko usłyszał o kimś głośnym i znanym ze swej świętości, szedł do niego, ale nie tyle w nadziei uzyskania jakiejś korzyści z tej wizyty, jak po to, by zobaczyć czy duch tamtego jest zgodny z jego własnym. Jednak po dwóch latach nie złożył już takiej wizyty nikomu. Ojciec mi powiedział, że w ciągu tych dwóch lat spotkał zaledwie jedną lub dwie osoby, których duch i sposób życia zgadzały się całkowicie z jego"15. Czyżby w tej zgodzie dwóch „du­chów" Ignacy szukał nowego potwierdzenia drogi, na którą zaprosił go Bóg?

Takie potwierdzenie przez ludzkiego pośrednika ma faktycznie miejsce w Ćwiczeniach. O duchowym potwierdzeniu wyboru w trzecim i czwartym tygodniu rekolekcji już mówiliśmy. Ale także obecność i rola „tego, który udziela ćwiczeń", zapewnia potwierdzenie i choć jest ono innej kategorii, nie daje mniejszej gwarancji od tamtego. Według Ignacego każdy wybór powinien być skontrolowany i potwierdzony przez tego, którego istotnym zada­niem jest pomagać w rozeznawaniu działań Ducha Świętego. Ćwiczenia, jak najbardziej dalekie od prowadzenia do niebezpiecznego subiektywizmu, za­pewniają w ten sposób podwójną uległość: Duchowi Świętemu i w osobie kierownika ćwiczeń - Kościołowi.

Tłumaczył Bolesław Dyduła SJ

Przypisy:

1 Por. M. Giuliani SJ, Les montions de 1'Esprit, „Christus", 153/1992, s. 83-96.

2 Św. Ignacy Loyola, Opowieść Pielgrzyma, Kraków 2002, 6-10. Dalej: Opowieść Piel­grzyma.

3 Tu kładziemy nacisk na realność doznawanych przeżyć, a nie na ich naturę czy różno­rodność, ta ostatnia bowiem jest sprawą dotyczącą rozeznawania duchów.

4 W tekście: „se le confirmaron".

5 Św. Ignacy Loyola, Ćwiczenia duchowne [= Ćd], Kraków 2002, 213.

6 List z 17 VI 1536 do Teresy Rejadel, [w:] Monumenta historica Societatis lesu, t. I, Madrid - Roma 1890-1895, s. 105.

7 Tamże.

8 Tamże, s. 781.

9 Berulle, Opuscules de piete, Aubier 1944, s. 558.

10 Monumentu historica Societatis Iesu, dz. cyt., s. 781.

11 Tamże, t. IV, s. 845.

12 J. deGuibert SJ, La spiritualite de la Compagnie de Jesus, Roma 1953, s. 115-116.

13 Monumentu historica Societatis lesu, dz. cyt, s. 669.

14 Tamże, t. II, s. 236.

15 Fontes narrativi, s. 327-328.

Maurice Giuliani SJ (1916-2003), twórca pisma teologicznego „Christus", animator duchowości ignacjańskiej i ćwiczeń duchownych w życiu codziennym, kierownik duchowy. Opublikował: Priere et aclion - etudes de spiritualite ignatienne; L'experience des exercices spirituels dans la vie; Saint Ignace ou l'accueil du temps qui vient.

o. Ryszard  Friedrich  SJ

PODEJMOWANIE   DECYZJI   INDYWIDUALNIE   I   W   GRUPIE

Podejmowanie decyzji

1. Znaczenie decyzji w życiu człowieka

W naszej refleksji nad posługą lidera kierujemy wzrok ku przyszłości, a tym, co buduje naszą przyszłość, są decyzje. Oczywiście w przyszłość sięgają też marzenia, wizje, idee, jak również nasze pragnienia, chęci, ale są one niekonkretne, jak obraz, któremu trzeba dopiero nadać ramy. Decyzja natomiast ukonkretnia nasze marzenia i pragnienia. Jest oblecze­niem w ciało i konsekwentnym podjęciem wezwań, przed którymi staję.
    Decyzje są ważnym zadaniem dla każdego człowieka, a zwłaszcza dla lidera. Wyrastają z naszego "bycia w świecie", tzn. im bardziej jestem zaangażowany w świat, można po­wiedzieć zakorzeniony w tym świecie, tym więcej decyzji po­dejmuję. I odwrotnie, im więcej jasnych decyzji podejmuję, tym bardziej jestem zakorzeniony w świecie. Ucieczka od świata to właśnie brak decyzji, to "pływanie" z falą czasu. Ktoś przyszedł, to z nim rozmawiam, pójdzie sobie, to pooglądam telewizję, skończy się program w telewizji, to pójdę spać, wstanę rano....  Brak decyzji jest brakiem zakorzenienia w rzeczywistości.
Decyzje nie są rzeczą łatwą. Tym bardziej, że przez czter­dzieści kilka lat byliśmy konsekwentnie odzwyczajani od de­cydowania. System komunistyczny był systemem, w którym człowiek nie miał prawa decydować. Popatrzmy choćby na życie gospodarcze. Czym było tzw. planowanie centralne? Znaczyło to, że jest ktoś na szczycie, kto o wszystkim myśli, a inni mają tylko wiernie wypełniać jego decyzje. Możemy też spojrzeć na cały system szkolnictwa i oświaty, gdzie młody człowiek był konsekwentnie oduczany wszelkiego aktywizmu, własnego myślenia i decydowania. Miał tylko biernie nauczyć się, odpowiedzieć, a dostawał piątkę.
Decyzja często jest trudna. Trudna dlatego, że występuje w niej element rezygnacji, tzn. jeżeli się za czymś opowiadam, to jednocześnie z czegoś innego rezygnuję. Na przykład, jeżeli wieczorem chcę iść do kina, to nie mogę obejrzeć filmu w telewizji, bo w tym samym czasie nie mogę być w dwóch miej­scach. Ta rezygnacja bywa bolesna, gdyż nie tylko rezygnuję ze spraw czysto zewnętrznych, ale jest to również rezygnacja z pewnej części mojego "ja", z niektórych moich wymagań i potrzeb. Człowiek nie chce niczego tracić i dlatego czasem nie podejmuje ważnych decyzji nawet do śmierci. Przez to traci jeszcze więcej, bo ostatecznie nie będzie posiadał ani
jednego, ani drugiego. Jeżeli natomiast świadomie z czegoś rezygnuję, jest to rezygnacja płynąca z wolnej woli. Potrzeba przy tym silnej motywacji   płynącej z uznawanych przez siebie wartości.
W każdej decyzji coś preferuję, czyli wybieram, nie dlatego, że jest to jedyne, tylko dlatego, że właśnie to uznaję za bardziej wartościowe niż inne rzeczy. Warto podkreślić, że to, co wy­kluczam, na ogół nie jest złe. Nie dlatego coś wybieram, że przeciwna możliwość jest zła - wybieram, ponieważ oceniam daną rzecz jako jakościowo lepszą dla mnie. Spójrzmy chociaż­by na decyzję wyboru stanu życia: małżeństwo, kapłaństwo czy samotność. Wybieram jedną z tych dróg nie dlatego, że pozostałe widzę jako złe (bo wszystkie są równoważne, w sen­sie drogi człowieka do zbawienia), ale wybieram jedną z nich dlatego, że w świetle wiary widzę ją jako bardziej "moją", lepszą dla mnie. Oznacza to, że poprzez wybory dążę do cze­goś więcej, do tego co jest lepsze.
Decyzje podejmujemy stopniowo. Na ogół są one konsek­wencjami wielu wcześniejszych decyzji. Wybór dokonuje się stopniowo. Człowiek na początku swej drogi nie zna wszystkie­go i nie może od razu o wszystkim zadecydować. Na przykład ktoś, kto wybiera zawód nauczyciela, tak naprawdę "do­świadcza" swojej decyzji dopiero wtedy, kiedy już ma swoją klasę, której, często w ogromnym trudzie, przekazuje wiedzę. Ostateczny "wybór" zawodu nauczyciela narasta stopniowo, zaczyna się może od marzeń w szkole podstawowej czy średniej, precyzuje w momencie podjęcia studiów pedagogi­cznych, ale ostateczne przyjęcie tej decyzji następuje w mo­mencie poznania  i  zaakceptowania  tego  wszystkiego, co niesie doświadczenie bycia nauczycielem.
Na każdą decyzję składa się więc wiele decyzji poprzednich. Nigdy nie wybieramy ciągle od początku, ale bazujemy na tym, co już wcześniej odczytaliśmy jako swoje. I dlatego każda decy­zja staje się jakby fundamentem pod przyszłe decyzje, pod przy­szłe wybory. Jeżeli ktoś, na przykład, podjął już decyzję o stanie swego życia i zawarł małżeństwo, to każdy następny wybór dokonuje się w ramach jego życia małżeńskiego. Przy wszys­tkich decyzjach, świadomie czy nieświadomie, musi brać on pod uwagę, że ma rodzinę, dzieci, dom, obowiązki z tym związane i inne sprawy umieszczać w ramach tego świata, który został już świadomie określony.

2. Etapy podejmowania decyzji

Spróbujmy przyjrzeć się bliżej temu, jak wygląda całościowy proces podejmowania decyzji. Występuje on właściwie zawsze, przy każdym decydowaniu, jednakże wiele prostych decyzji po­dejmujemy na tyle automatycznie, że jest on niezauważalny. I dobrze, bo nie chodzi o to, by nadmiernie komplikować swój sposób decydowania. Przyjrzenie się jednak całemu procesowi, który doprowadza do podjęcia decyzji, może ułatwić zrozumienie mojego sposobu decydowania i dopomóc w przezwyciężeniu trudności, jakich doświadczam.
Na początku trzeba uświadomić sobie pytanie, przed którym staję. I często nie jest to takie proste. Zadanie sobie jasnego pytania jest bowiem jednocześnie zaakceptowaniem samego faktu jego istnienia. Jako kierownik duchowy i prowadzący re­kolekcje często zauważam fakt uciekania od stawiania sobie jasnych pytań, być może w przeczuciu, że jeżeli pytanie zostanie postawione, to konsekwentnie trzeba spróbować na nie odpowiedzieć. Ucieczka od stawiania sobie pytań nie jest jednak żadnym wyjściem z sytuacji, nienazwany problem nadal istnieje w moim  życiu  i  sprawia,  że  traci  ono  swój smak,  staje  się  wegetacją.
Kiedy staniemy wobec jakiegoś pytania, to następnym krokiem jest zbadanie, analiza danej sytuacji. Zebranie faktów, które dostrzegam w świetle tego pytania. Oczywiście faktów prawdziwych, bo jeżeli będę badał fakty nieprawdziwe czy urojone, to cała późniejsza decyzja będzie zła. Analiza jest skierowaniem naszych władz poznawczych, naszego intelektu na to, co jest, na rzeczywistość istniejącą. Szukamy przyczyn takiego stanu rzeczy. Myślimy nad ewentualnymi rozwią­zaniami i uświadamiamy sobie wszelkie przewidywane skutki takich decyzji. Wydaje się, że dzisiaj wielu ludzi, zwłaszcza młodych, podejmuje różne decyzje zupełnie nie dostrzegając, ku czemu taka decyzja ich prowadzi, jakie będą jej owoce. Przy takiej analizie bierzemy pod uwagę wszelkie możliwe, dostępne nam dane, konieczne do zrozumienia sytuacji. Mówię „dostępne'', gdyż nie jest możliwe zebranie wszystkich danych, trzeba przyjąć też ograniczoność naszego poznania i ryzyko błędu. Ludzie, u których występuje perfekcjonizm, czasem nie potrafią podjąć decyzji, gdyż czekają na całkowite poznanie rzeczywistości przed jaką stoją, a nie jest to możliwe. Trzeba również brać pod uwagę ograniczenia czasowe, gdyż z wieloma decyzjami nie można zwlekać, muszą być podjęte w ramach posiadanego czasu i dostępnych w tym czasie danych.
Następnym etapem w podejmowaniu decyzji jest osąd albo ocena zebranych danych. Jest to próba spojrzenia na to, które z przewidywanych rozwiązań jest najlepsze. Jest to pytanie o kryteria wartości, według których oceniamy posiadane dane. Jako chrześcijanie rozważamy zebrane argumenty wg kryteriów chrześcijańskich. Jest to więc czas rozważania przed Bogiem faktów, wobec których stajemy, próba oceny ich w świetle wiary. Mówiąc jeszcze inaczej - próba spojrzenia oczami Boga na tę sytuację, stwierdzenie, które z danych argumentów wi­dzimy jako podsuwane nam przez Boga, ważniejsze w oczach Bożych, a które widzimy jako nie prowadzące nas w Jego kierunku. Nie jest to jednak ucieczka w świat spirytualizmu czy objawień "mistycznych". Ponieważ łaska buduje na naturze, Duch Święty oświeca dane nam władze: intelekt i sumienie. W sumieniu niesiemy kryteria wartości chrześcijańskich i ono potrafi nam wskazać to, co jest Boże, a co Boże nie jest. I dla­tego w zwykłym, codziennym życiu czas "oceny" najczęściej jest czasem pomyślenia z perspektywy sumienia. Świadomie mówię "pomyślenia". Przy ważnych decyzjach będzie to też czas modlitwy, medytacji, szukania odpowiedzi w rozważaniu Pisma św., w nauce Kościoła. Ale ostatecznie sumienie jest tą władzą, która pozwala człowiekowi ocenić właściwie, po Bożemu, argumenty, za którymi warto pójść, kierunek wyboru i zaangażowania czy też te argumenty, które przekonują, aby coś zostawić, bo nie prowadzi to we właściwym kierunku.
Warto tu uświadomić sobie znaczenie właściwej formacji sumienia. Jest nam ono dane przez Boga, ale 
jednocześnie podle­ga stałemu oczyszczaniu i formowaniu. Chodzi tu o pogłębione zrozumienie Ewangelii i nauki Kościoła. Chodzi o umiejętność odczytywania Ewangelii dzisiaj, w kluczu mojego życia, mojego zaangażowania społecznego, politycznego, czy gospodarczego, mojej posługi lidera. Formacja sumienia to również pewna praktyka, tzn. umiejętność stałej refleksji nad podejmowanymi decyzjami, umiejętność uczenia się na błędach. Wreszcie ważne są tu relacje z ludźmi niosącymi w sobie wyższe wartości, ludźmi ukształtowanymi, posiadanie swoich mistrzów.
Z dobrze dokonanej oceny wynika podjęcie decyzji. Decyzja musi być świadoma i jasno sprecyzowana, a więc konsekwentnie obejmująca przewidywane możliwe skutki i perspektywy na przyszłość; można wtedy mówić o odpowiedzialności za podję­te decyzje. Nie da się oczywiście wszystkiego w pełni przewi­dzieć i musimy ciągle brać pod uwagę, że każda decyzja jest pewnym ryzykiem. Jest obarczona możliwością błędu. Potrzebne więc
 jest też otwarcie na możliwość weryfikacji danej decyzji, świadomość, iż po jakimś czasie może się okazać, że jest ona już niewystarczająca, że trzeba coś w niej zmienić czy nawet w ogóle porzucić. Są to jakby dwie uzupełniające się postawy: konsekwencja i odpowiedzialność, aż drugiej strony otwartość na możliwość weryfikacji i zmiany w decyzjach. Pomijam tutaj sprawę decyzji niezmiennych, jakimi są np. kapłaństwo i małżeństwo. Podejmując taką decyzję,  bierzemy pod uwagę odpo­wiedzialność za to właśnie, że jest ona nieodmienna.

3. Uwagi pomocne w podejmowaniu decyzji  
    
Pierwszą sprawą, na którą chciałbym zwrócić uwagę, jest to, że decyzje są nieuniknione. Znaczy to, że żyjąc w tym świecie od decyzji nie uciekniemy, a odkładanie ich "na później'' niczego nie zmieni, a pogorszy jedynie sytuację. Decy­zja wyrasta z pewnego konfliktu wewnętrznego, konfliktu polegającego na tym, że stajemy wobec dwóch wartości, z któr­ych możemy wybrać tylko jedną. Decyzja jest rozwiązaniem konfliktu, dlatego ważna jest też kwestia  czasu  poświęconego  na  podjęcie  decyzji. 
Można tutaj sformułować zasadę "możliwie szybkiego podejmowania decyzji". Oczywiście sam proces będzie prze­biegał bardzo różnie w zależności od tego jak ważna jest to decyzja, ile realnie mamy na nią czasu, czego dotyczy, jacy jesteśmy itd. Czasem będzie to parę sekund, czasem będzie to proces długi, wymagający całych dni, tygodni, nawet miesięcy czy lat. Ale nawet przy bardzo szybkim podejmowaniu decyzji można zobaczyć istnienie wymienionych wyżej etapów. Weźmy przykład: dzwoni kolega z propozycją pójścia dziś wieczorem do kina - jest to postawienie pytania. Wtedy szybko zastanawiam się, czy dziś mam wolny wieczór czy też coś planowałem, jeśli tak, to co i czy można to odłożyć, itd. - czyli robię analizę fak­tów i możliwości. Te możliwości jakoś porównuję, pytając się, co będzie lepsze? - ocena. Po krótkiej chwili mogę mu od­powiedzieć tak lub nie - podejmuję decyzję.
W każdej decyzji znajdziemy, bardziej lub mniej świadomie nazwane, wszystkie powyższe etapy i źle będzie, jeśli któregoś z nich zabraknie. Na przykład, gdybyśmy próbowali już coś oce­niać, nie mając jeszcze zebranych odpowiednich danych. W świecie techniki i gospodarki jest dla nas oczywistym, że przedsiębiorca podejmując się nowej produkcji musi dobrze przeanalizować wszystko to, co tej produkcji dotyczy, np. rynek zbytu, możliwości produkcji, zakup surowców, siły produkcyjne, posiadane maszyny, koszty. Wydaje się natomiast, że jako chrześcijanie, nie zawsze posiadamy podobną roztropność, przed czym ostrzega nas sam Jezus, mówiąc, że jeśli zaczynamy budo­wać wieżę, powinniśmy mieć również środki na jej wykończenie (por. Łk 14,28-32).
W proces podejmowania decyzji jest zaangażowany cały człowiek ze wszystkimi swoimi władzami. Jest w tym procesie miejsce na intelekt, rozum - jak wierzymy - oświecony wiarą. Potrzebujemy tzw. świadomości wyprzedzającej, czyli umiejęt­ności przewidywania skutków swojego postępowania. Jest konsekwentne zaangażowanie woli. Nie obejdzie się też bez uczuć, które trzeba bardzo świadomie wprowadzać w proces podejmowania decyzji. Niektóre uczucia (np. uczucie miłości) będą nam bardzo pomocne w podjęciu wielkich rzeczy, do poś­więcenia się i takie uczucia możemy świadomie wykorzysty­wać do podejmowania lepszych decyzji. Inne uczucia będą przeszkadzać w jasnym zobaczeniu sprawy, w podjęciu decyzji i wtedy trzeba będzie nabrać do nich pewnego dystansu. Nie chciejmy się pozbyć uczuć, ale wprowadzajmy je bardzo świadomie do naszej analizy i oceny.
Na koniec jeszcze jedna uwaga, mianowicie że człowiek decyduje ostatecznie samodzielnie i w samotności. Bądźmy tego świadomi, że nikt nie może podjąć decyzji za kogoś innego. Spotykamy czasem ludzi, którzy chcieliby przerzucić odpowiedzialność za decyzje na innych. "Powiedz mi, co mam czynić?" Drugi człowiek może czasem towarzyszyć przy decydowaniu, może pomóc omówić, czy zebrać fakty potrzebne do analizy, stworzyć pewną przestrzeń dla oceny, pomóc w zachowaniu dystansu itp., ale decyzja musi być podjęta samodzielnie. Warto być otwartym na rady, na konsultację, na sugestie innych. Ale potrzebujemy przestrzeni samotności, w której można wzrastać, wybierając samemu i samodzielnie to, co lepsze.

Podejmowanie decyzji w grupie

1. Różnorodność grup

Spróbujmy najpierw przyjrzeć się grupom, w których podej­mujemy nasze decyzje. Może być to wspólnota religijna, czy­li grupa posiadająca bardzo silne związki i relacje między­ludzkie, może być to tzw. organ kolegialny, czyli zarząd, rada, grupa doradcza, komitet i różnego typu organizacje pracujące jako kolegium, w których następuje wspólne wypracowywanie decyzji. Może być to grupa spotykająca się przypadkowo czy sporadycznie dla pewnej konsultacji czy wymiany poglądów, np. na płaszczyźnie pracy, gdzie jako kierownik zasięgam pewnych konsultacji w grupie innych odpowiedzialnych. Może­my pod pojęciem grupy rozumieć też spotkania bardziej towarzyskie czy nawet indywidualne, gdzie następuje rozmowa, ścieranie się, dyskusja, aby dojść do pewnego wspólnego wniosku, do przyznania sobie racji.
Zwróćmy uwagę, że w różnych grupach funkcjonują różne sposoby i metody podejmowania decyzji i różny jest zakres od­powiedzialności. Inna jest sytuacja, kiedy lider jest przełożo­nym i tylko zasięga konsultacji, inna, kiedy jest to grupa, w któ­rej wszyscy wspólnie wypracowują decyzję, jeszcze inna, gdy lider ma prawo weta, itd. Lider, który jest odpowiedzialny za grupę, najpierw musi jasno uświadomić sobie rodzaj danej grupy, jej zakres odpowiedzialności, zakres kompetencji - w obrębie jakiej przestrzeni może się ona poruszać, jakie decyzje może w związku z tym podejmować. Ważne jest, aby grupa znała swój styl podejmowania decyzji i to również w sensie prawnym, gdyż wiele grup będzie miało prawem określony sposób podejmowania decyzji. Ważna jest też świadomość sposobu zatwierdzania decyzji (konieczność zatwierdzania, kompetentna władza itd). Trzeba też wiedzieć z jaką mocą (również prawną) dana decyzja jest wiążąca. Np. czy tę decyzję podejmujemy tylko dla siebie i bez żadnych konsekwencji, czy też jest ona zobowiązująca i z jakimi skut­kami. Często trzeba również określić albo uświadomić sobie, kto będzie tę decyzję wprowadzał w życie i kontrolował sposób j ej wykonania.
Znajomość wszystkich tych zagadnień jest ważna w pracy grup już istniejących, ale jeszcze ważniejsza przy tworzeniu nowych organów wypracowujących decyzje. Nawet jeśli nie są to grupy bardzo formalne, np. jako kierownik poproszę kilka osób o spotkanie i pomoc w rozstrzygnięciu pewnej sprawy, to muszę jasno określić ich kompetencje i sposób działania. Np. czy chcę, żeby wypracowali swoją niezależną decyzję, czy też, aby byli tylko doradcami itd. Efektywność działania grupy w dużej mierze zależy od samoświadomości danej grupy.

2. Wspólny cel

Każda istniejąca grupa, każde spotkanie międzyludzkie, na którym ma dojść do jakiegoś porozumienia, do wypracowania wspólnego wniosku czy decyzji, musi mieć wspólną płaszczyznę porozumienia, którą można nazwać wspólnym celem, w znacze­niu celu istnienia razem jako grupa lub celu danego spotkania się razem. Inaczej mówiąc, jest to określenie tego, co nas łączy. Ustalenie wspólnej płaszczyzny porozumienia jest zasadniczym początkiem i możliwością podjęcia dalszej pracy. Cel ten może być świadomy dla wszystkich, a czasem  jest  ukryty  i   nieuświadamiany.
Jakie mogą być te wspólne cele?
Dla grup chrześcijańskich taką płaszczyzną porozumienia (mniej lub bardziej oczywistą), tym, co łączy, będzie życie wiarą, osoba Jezusa Chrystusa. Innymi celami, już bardziej konkretnymi, będą różne cele formacyjne (jesteśmy razem dlatego, aby się ra­zem formować, kształtować ku czemuś), cele apostolskie (jesteśmy, aby coś wspólnie zrobić), modlitwa itp.
Dla wielu grup, organizacji, stowarzyszeń, fundacji, zako­nów itd. ta wspólna płaszczyzna będzie określona statutem, więc jeżeli należę do takiej organizacji, muszę ten statut dobrze poznać, aby wiedzieć, co nas łączy. Spuścizną komunizmu jest m.in. przyzwyczajenie do bycia "członkiem biernym" czy wręcz "członkiem nieświadomym" tego, do czego należę. Dzisiaj, wstępując do jakiejś organizacji czy stowarzyszenia, musimy je dobrze poznać, a przede wszystkim czuć się za nie odpowiedzialni. Oznacza to, że podany w statucie cel tego sto­warzyszenia uznajemy go za swój własny, zgodny z sumieniem i z pełnym przekonaniem,  że chcę  dalej dążyć  do j ego   realizacji.
W środowiskach pracy będą nas jednoczyć inne cele. Najczęściej taką płaszczyzną porozumienia będzie płaszczyz­na ekonomiczna. Jesteśmy razem, bo chcemy zarobić. Ale byłoby źle, gdyby ludzie porozumiewali się w zakładzie tylko na płaszczyźnie zysku materialnego. Weźmy przykład strajku: strony konfliktu (strajkujący i pracodawcy) tylko wtedy będą mogli się porozumieć, kiedy najpierw ustalą, co ich łączy. Dopóki nie znajdą czegoś wspólnego, co ich łączy, nie ma szansy na jakiekolwiek porozumienie. Jeżeli uświado­mią sobie, że tym, co ich łączy, jest np. chęć, aby ten zakład nie uległ likwidacji i co do tego wszyscy są zgodni, to jest szan­sa na porozumienie. Wtedy kierując się tym wspólnym celem, mogą próbować dobierać środki prowadzące do niego. Będą wówczas dyskutować o środkach, nie ruszając jednak usta­lonego celu, o którym w tym momencie już się nie dysku­tuje.
Podobne poszukiwanie wspólnej płaszczyzny powinno wy­stępować przy każdej konstruktywnej rozmowie, jeżeli nie chcemy, żeby to było tylko wzajemne wyżalanie, czy dwa rów­noległe monologi. Na przykład, jeśli jako człowiek wierzący rozmawiam z kimś niewierzącym, nie mogę używać argumentów teologicznych, (np. że jest to przykazanie Boże), ale mogę próbować odnaleźć takie wartości powszechne, ogólnoludz­kie, które dla nas obu będą do przyjęcia.
Podsumowując, podkreślmy jeszcze raz konieczność ustalenia płaszczyzny porozumienia, wspólnego celu naszego spotkania, tego, co nas łączy, zanim przystąpimy do jakich­kolwiek rozmów, negocjacji, dyskusji, podejmowania wspól­nych decyzji. Dość często nie jesteśmy świadomi tego, co nas łączy i dlatego zadaniem lidera jest dbałość o tę świadomość u członków grupy. Zwłaszcza przed konkretnymi i ważnymi spotkaniami warto, by lider zrobił jasny wstęp przedstawiając cel spotkania, zadania przed jakimi stoi grupa, wcześniej dokonane ustalenia itd. Wówczas grupa staje się bardziej świadoma, pracuj e efektywniej, w mniejszym napięciu.

3.  Ustalenie środków prowadzących do celu

Po ustaleniu celu następnym krokiem jest dobranie możli­wych i realnych środków prowadzących do osiągnięcia tego celu. Środki te powinny być specyficzne, wypływające z ro­zpoznania danej sytuacji. Można powiedzieć, że jest to etap analizy, o której była mowa przy podejmowaniu indywidualnych decyzji. Jest to rozeznanie możliwości, przed jakimi stoimy, przewidywanych skutków dla każdej możliwości, pozytyw­nych i negatywnych; czyli odpowiedź na pytanie: kto, ile osób, co robi, jak długo robi, potrzebne środki itd. Częstokroć nie warto, by cała grupa traciła czas na określanie środków. Korzystniejsze jest wcześniejsze przygotowanie możliwych rozwiązań przez grupy robocze, ekspertów czy przez samego lidera, który zbierając całą grupę przedstawia konkretne propozycje, co do których grupa może się ustosunkować. Trzeba upewnić się, że wszyscy podobnie rozumieją podane propozycje. Im więcej pracy zostanie wykonane przed zebra­niem się razem, tym krótsze i owocniejsze będzie samo spotka­nie. Nieszczęściem wielu grup jest zbieranie się na dyskusję, kiedy nie ma jeszcze przygotowanej materii do takiej dyskusji i w konsekwencji nie widać też owoców.

4.   Postawy wewnętrzne ważne przy podejmowaniu decyzji w grupie

W dalszych rozważaniach chciałbym zwrócić uwagę na postawy wewnętrzne, którymi powinny charakteryzować się osoby zbierające się dla wspólnego podejmowania decyzji. Wymienię tylko kilka postaw, które uważam za najważ­niejsze.
Otwartość na poszukiwanie, otwartość na innych, na ich opinie i rady, świadomość, że ten drugi człowiek ma też swoje racje, nad którymi warto się zastanowić. Jest to też otwartość na możliwość swojego błędu, na uznanie faktu, że nie wszystko wiem najlepiej. Umiejętność doceniania wiedzy innych, chęć uczenia się od innych. Bez takiej otwar­tości nie jest możliwe porozumienie. Jeśli bowiem ktoś przyj­dzie z nastawieniem, że wszystko wie najlepiej, to praktycznie dyskusja nie jest możliwa. Z drugiej jednak strony lider musi umieć obronić swoje zdanie nawet wbrew wszystkim innym, jeżeli widzi, że jego rozwiązanie jest naprawdę lepsze. Zwłaszcza jeśli lider jest kompetentną władzą, a grupa jest rozdarta, nie widzi celu, jest bierna itd. to dla dobra tej grupy nie warto tracić czasu na jałowe dyskusje czy przekonywania. Lepiej jeśli lider postawi wtedy grupę przed pewnymi  faktami  dokonanymi, ewentualnie  wyjaśniając  motywy  i  racje,  dla  któ­rych  podjął taką  decyzję.
Następną ważną postawą jest umiejętność odróżnia­nia czynów od osoby, tzn. że można się spierać o racje, opinie, dyskutować nad poglądami, działaniami, czynami, ale w tym wszystkim trzeba umieć uszanować człowieka. Mogę potępiać czyny, ale z człowiekiem mam się porozumieć. W wielu dyskusjach zostaje to gdzieś zagubione, zwłaszcza w dys­kusjach, w których przeważają emocje. Takie osądzanie człowieka z uwagi na
jego poglądy, sytuację, przymioty, po­siadane rzeczy itd., jest niestety mocno zakorzenione w naszej naturze. Już Księga Rodzaju opisuje historię o Józefie, który dostał od ojca długą szatę z rękawami, a jego bracia "widząc, że ojciec kocha go więcej niż ich wszystkich, tak go znie­nawidzili, że nie mogli zdobyć się na to, aby przyjaźnie z nim porozmawiać" (Rdz 37,4). Trzeba umieć rozmawiać z czło­wiekiem "przyjaźnie" nawet wtedy, gdy ma on inne opinie, inne zdanie, inne stanowisko, inne rzeczy.
Następną postawą ważną przy podejmowaniu decyzji w grupie jest dojrzałość emocjonalna. Myślę, że nie potrzeba do tego długiego komentarza. Zablokowania wewnętrzne, brak dystansu wobec samego siebie i swoich przeżyć oraz wobec in­nych, nieumiejętność odróżnienia racji intelektualnych od emo­cji itp. nie sprzyjają dobrej komunikacji  międzyludzkiej.
Na trochę innym poziomie leży wolność wewnętrzna, zwłaszcza wolność wobec przedstawianych możliwości. Chodzi tu o fundamentalną otwartość na możliwości wyboru. Posłużę się pewnym przykładem: pewna grupa chciała pojechać wspól­nie na wycieczkę i dyskutowano - dokąd; część chciała poje­chać do jednej miejscowości, część do drugiej. Wreszcie wszy­scy zgodzili się na głosowanie. Po głosowaniu mniejszość stwierdziła: "to my nie  jedziemy". Takie stwierdzenie oznacza, że nie było podstawowej wolności koniecznej do podjęcia
głosowania. Uczciwość wymagałaby, żeby ci ludzie jeszcze przed głosowaniem jasno się określili. W sytuacji, gdy nie ma wewnętrznej zgody na przyjęcie rezultatu głosowania, nawet gdy mój głos przegrał - głosowanie nie ma sensu. Wolność wewnętrzna oznacza, że wszyscy zgadzają się przyjąć i kon­sekwentnie być odpowiedzialni za rezultaty, do jakich dojdą.
Jeszcze jedną postawą, którą warto podkreślić, jest chęć poszukiwania tego, co lepsze, Jest to świadomość, że pragniemy rozpoznać daną sytuację i aktywnie ustosunkować się do niej, ponieważ czujemy się "wezwani". Pragniemy podjąć jakieś decyzje, ponieważ nie chcemy poprzestać tylko na tym, co dobre, ale szukamy tego, co lepsze. Odnajdujemy w sobie pewną energię, twórczy niepokój, który każe nam poszukiwać. Inaczej mówiąc jest to pytanie o motywację, która nami kieruje.

5. Metoda wyboru

Chciałbym jeszcze poświęcić kilka słów metodom porozu­miewania się. Nie będę tu przedstawiał całej teorii komunikacji i technicznych sposobów podejmowania decyzji w różnych grupach. Chciałbym zwrócić uwagę na jedną metodę, lepiej będzie powiedzieć - radę, czy wskazówkę, która może okazać się bardzo pomocna przy rozmaitego typu spotkaniach między­ludzkich, spotkaniach w grupach chrześcijańskich, grupach zawodowych, czy przy wspólnym podejmowaniu decyzji.
Rada ta jest bardzo prosta. Chodzi o to, aby oddzielić sytuację szukania argumentów "za" jakąś propozycją, od sytuacji szukania argumentów "przeciwko" tej możliwości. Jak prak­tycznie to zrobić? Grupa jasno uświadamia sobie zagadnienie, pytanie przed jakim stoi i propozycje odpowiedzi na to pytanie. Jeśli jest więcej możliwych rozwiązań, omawia się je po kolei, "przymierzając się" do jednej tylko rzeczy. I wówczas jako grupa szukamy argumentów "za". Ważne jest to, żeby wszyscy w tej grupie szukali argumentów "za" tą propozycją, prezentowali je na forum, dzielili się nimi, omawiali ich wagę. Po tym czasie wszyscy szukają argumentów "przeciwko" tej decyzji. Dopiero po tych dwóch czasach następuje próba porównania wagi argumentów "za" i "przeciw". Takie roz­dzielenie pomaga wyjść z przywiązania do jednej z moż­liwości i braku otwartości na przyjęcie racji przeciwnych. Każdy sam szuka jednych argumentów i również sam szuka argumentów przeciwnych. Dyskusja, która na ogół dzieli grupę na tych, którzy są za i tych, którzy są przeciw, przenosi się jak gdyby do wnętrza człowieka, to w samym człowieku dokonuje się wyważenie argumentów, spostrzega on jaśniej to, co w nim jest za tą decyzją, a co jest przeciwko takiej decyzji. W grupie dostrzegamy wtedy większą otwartość na argumenty innych i wprowadzamy jasność i ład w cały proces podejmowania decyzji.

6. Potwierdzenie decyzji

Ostatnim zagadnieniem, które chciałbym omówić w tym referacie, jest temat potwierdzenia decyzji, czyli jak dochodzić do pewności, że podjęta decyzja jest słuszna. Przy naszej ludzkiej słabości potrzebujemy takich potwierdzeń, choć żadne potwier­dzenie (z wyjątkiem sytuacji posłuszeństwa zakonnego) nie daje absolutnej gwarancji nie popełnienia błędu.
Jedną z możliwości potwierdzenia decyzji jest zatwierdzenie jej przez kompetentną władzę. W niektórych wypadkach będzie to konieczne, np. w sytuacji, gdy sama grupa nie ma potrzebnej władzy, jest grupą – nazwijmy ją tak - doradczą. W tej sytuacji decyzja osiąga moc prawną i obowiązuje dopiero po przedsta­wieniu jej i zatwierdzeniu przez kompetentną władzę i odpowie­dzialność za nią spada na osobę (organ) zatwierdzający. Częściej będzie tak, że nie potrzebujemy zatwierdzenia, nie jest to konieczne, ale możemy zasięgnąć opinii kogoś kompetentnego, czy organu zwierzchniego. Takim potwierdzeniem może być też rozmowa z kimś, kto patrzy z pewnego dystansu i potrafi ocenić, czy dana decyzja wydaje  się być słuszną.
Sytuacją, która najlepiej ukazuje wartość i skuteczność podjętej decyzji, jest próba wprowadzenia jej w życie. Życie samo potwierdzi lub ukaże bezsens naszych decyzji. Dlatego też zdarza się, że podjęte decyzje pozostają "na papierze", że grupa niby podjęła decyzję, ale jej nie realizuje dlatego, że boi się takiej konfrontacji z życiem. Realizowanie decyzji zakłada też element świadomej refleksji nad jej wykonaniem. Dobrze, jeśli po  jakimś czasie, najlepiej określonym z góry, grupa zrobi "rewizję" podjętej decyzji. Taka rewizja (czyli ocena dawnej decyzji z dzisiejszej perspektywy) będzie najlepszym potwier­dzeniem lub zaprzeczeniem naszych postanowień. Na jej bazie może wyrosnąć następna lepsza decyzja, zweryfikowana w oparciu o przeżyte doświadczenie.
Do pewnego stopnia potwierdzeniem naszych decyzji mo­gą stać się odczucia wewnętrzne w człowieku. Ten delikatny świat poruszeń duchowych, ujmowanych w dwie kategorie: pocieszenia i strapienia, przy pewnym doświadczeniu może stać się dla człowieka wierzącego pomocą w odczytywaniu woli Bożej. Jeżeli po podjętej decyzji i prośbie, zanoszonej do Boga o jej przyjęcie, człowiek doznaje tzw. pocieszenia, może być to dla niego potwierdzeniem właściwego wyboru. Trzeba tu jednak być ostrożnym, by oddzielić prawdziwe pocieszenie duchowe od występującej czasem zwykłej radości lub ulgi, że dana decyzja wreszcie została podjęta. W niektórych grupach coś z takiego "pocieszenia" będzie można odczuć w całej grupie, doświadczanego jako wspólną nadzieję, radość, odwagę i chęć wprowadzenie takiej decyzji w życie itp. Lider obserwując swoje odczucia i patrząc na całą grupę może rozpoznawać, które decyzje niosą grupie dobre owoce, a które powodują, że grupa przeżywa "strapienie": jest rozbita, skłócona, zamieszana, gubi cel swego istnienia.
    Świat podejmowania decyzji jest zagadnieniem ważnym nie tylko dla lidera, ale dla każdego człowieka. Poprzez decyzje aktywnie podchodzi on do rzeczywistości, jest pewny swojej drogi, wie, dokąd idzie. Jest zdolny do zachowania stałości i do przezwyciężania napięć i przeciwności, z jakimi się spotyka. Każda dobrze podjęta decyzja rodzi przestrzeń wolności w ży­ciu. Człowiek w swoich decyzjach wybiera pewne dobro tzn. z wielu możliwości wybiera to, co lepsze, i dlatego każda dobra decyzja dźwiga człowieka do góry, poprzez nią staje się kimś szlachetniejszym. Decyzje, nawet te najbardziej wewnętrzne, zawsze mają jakiś wpływ na innych, poprzez nie mamy wpływ na przemianę świata, w którym żyjemy. Są formą wypełniania biblijnego nakazu: "Czyńcie sobie ziemię poddaną". Wreszcie, niebagatelną  jest rzeczą, że decyzja podjęta w wolności napełnia człowieka radością i poczuciem sensu życia. Podejmujmy więc wiele mądrych decyzji w życiu.

Opracował: o. Adam Schulz SJ                                                         

„ORIENTACJE” - Biuletyn formacyjny WŻCH,

Suplemnet nr 2, Warszawa 1990

KONTEMPLATYWNI W DZIAŁANIU

PROCES ROZEZNANIA UWZGLĘDNIAJĄCY ANALIZĘ SPOŁECZNĄ

Opracowanie na podstawie: Social Analysis - LinkingFaith andJustice, 3. Holland , P. Henriot SJ, Center of Concern,Washington 1983.

Etap 1. Przygotowanie rozeznania – pogłębienie postaw niezbędnych do rozeznania.

Celem tego etapu jest uwrażliwienie na otaczającą rzeczywistość, pogłębie­ nie właściwych postaw, motywacji oraz wartości koniecznych do podjęcia rozeznania i zaangażowania. Może się to wiązać ze wstępną przemianą myśle­ nia, wartościowania, oczyszczenia motywacji.

Etap ten ma dopomóc nam ukształtować właściwe podejście do rozeznawa­nia różnych sytuacji, rzeczywistości z uwzględnieniem fundamentalnych war­tości, zasad, które są dla nas ważne i stanowią podstawowy punkt odniesienia. Istotnym jest więc uświadomienie sobie naszych podstawowych przekonań, wartości, motywacji działania, słabości, zahamowań, itd. Pomocą w tym może być refleksja nad następującymi pytaniami:

- Jakie są moje podstawowe przekonania oraz fundamentalne wartości?

- Jaka jest motywacja mojego zaangażowania?

- Co ma największy wpływ na postawy, które zajmuję w różnych sytuacjach?

- Jakie wezwania płynące z Ewangelii i nauki społecznej Kościoła najbardziej mnie poruszają?

- W jakim stopniu jestem wrażliwy na ubogich, potrzebujących?

Ważniejsze postawy potrzebne do podjęcia rozeznania:

- Wiara umożliwiająca dostrzeżenie w wydarzeniach, sytuacjach, ludziach - przy uznaniu ich pełnej wartości samej w sobie - znaków, poprzez które przemawia Bóg, tworząc więź i relacje z człowiekiem. Są to znaki i słowa, poprzez które człowiek słucha, porozumiewa się i odpowiada Bogu, sobie samemu i innym ludziom;

- Współpraca z dynamiczną miłością Boga - Miłością, która tu i teraz, w naszej rzeczywistości przemienia, uzdrawia, zbawia świat dzięki współpracy z Nią konkretnych ludzi;

- Wrażliwość pozwalająca dostrzegać i rozeznawać w świecie, w konkretnych sytuacjach, wydarzeniach wartości ewangeliczne i antyewangeliczne;

- Gotowość do rozpoznawania wydarzeń w świetle Ewangelii, nauki społe­ cznej Kościoła, z uwzględnieniem procesu ćwiczeń duchownych, a nie opiera­ nie się jedynie na własnych sądach, uczuciach, uprzedzeniach;

- W grupie rozeznającej postawy zaufania, słuchania, dzielenia się, troski o uczciwość rozeznania;

- Gotowość udzielenia osobistej odpowiedzi na wezwanie zawarte w rozpo­znanej sytuacji.

Należy pamiętać o tym, że rozeznanie podejmujemy nie po to, aby wydawać opinie na temat problemów, zdarzeń, ludzi, ale po to, aby odczytywać i zinterpretować wezwanie, apel Boga skierowany do nas przez różne sytuacje, problemy w otaczającej rzeczywistości i wcielać je w życie.

Etap 2. Wybór wydarzenia i wstępny opis

Celem tego etapu jest wybór problemu, sytuacji, podjęcie go, dostrzeżenie jakie doświadczenie niesie on dla innych oraz dokonanie wstępnego opisu uwzględniając charakterystyczne elementy.

A. Wybór problemu

Przedmiotem rozeznania mogą stać się problemy społeczne, sytuacje w różnych instytucjach, sytuacje w wyodrębnionych obszarach geograficznych. Ważnym jest udzielenie sobie odpowiedzi na pytanie, co w danej sytuacji skłania nas do zajęcia się nią, na przykład: cierpienie ludzi, tempo zmian, niesprawiedliwość społeczna, brak miłości, itd.

B. Wstępny opis wybranego problemu (sytuacji)

Wstępnego opisu możemy dokonać 3 różnymi drogami:

- „Impresjonistycznie", to znaczy, zbierając fakty, określając tendencje poprzez „burzę mózgów", opisując konkretne wydarzenia, spotykając się z doświadczeniem tej sytuacji, stawiając sobie pytania, dotyczące tego, co dzieje
się w tej konkretnej sytuacji, co ją charakteryzuje?

- Systematycznie, a więc w sposób uporządkowany zbieramy wszystkie dostępne i potrzebne informacje dotyczące tej sytuacji;

- Wykorzystując zarówno jedną jak i drugą metodę.

Ważne jest skorzystanie z różnorodnych, dostępnych źródeł informacji, traktując doświadczenie własne i innych ludzi jako podstawowe. Powinniśmy bowiem mieć osobisty stosunek do sytuacji, widzieć jakie jest w zetknięciu z nią doświadczenie moje i innych, a nie tylko poznawać ją w sposób intelektualny. Jednak ograniczenie opisu sytuacji do analizy doświadczenia spowoduje, że stanie się on bardzo subiektywny i często zawężony. Dostępne źródła opisu­jące sytuację pozwolą spojrzeć na nią z szerzej perspektywy.

Na tym etapie nie podejmujemy głębszej analizy sytuacji, ani nie próbujemy określić jej związków z ogólną sytuacją społeczną. Nie dokonujemy żadnych ocen ani nie wyciągamy żadnych wniosków jak to ma miejsce w trakcie następnych etapów.

Etap 3 . Analiza społeczna sytuacji

Analiza społeczna jest procesem, który ma na celu dotarcie do korzeni, podstawowych przyczyn takiej, a nie innej rzeczywistości, w trakcie którego uzyskujemy możliwie jak najbardziej kompleksowy obraz sytuacji człowieka i sytuacji społecznej. Obraz ten wyłania się w miarę jak zagłębiamy się bardziej w istniejące powiązania historyczne, społeczne i strukturalne właściwe dla danej sytuacji.

Nasza analiza wyraża się w odpowiedzi na 4 podstawowe pytania:

- Jaki jest historyczny rozwój tej sytuacji?

- Jakie są główne sfery życia społecznego i struktury społeczne, które wpły­wają na tę sytuację?

- Jakie są kluczowe wartości osobowe oraz społeczne funkcjonujące w anali­zowanej sytuacji?

- Jaki jest kierunek jej dalszego rozwoju?

A. Historyczny rozwój sytuacji

Analizując dotychczasowy rozwój sytuacji przyglądamy się procesowi i jego dynamice, określając główne etapy, czym się one charakteryzowały lub cha­ rakteryzują, punkty zwrotne oraz główne wydarzenia wpływające na jej przebieg.

B. Sfery życia społecznego i jego struktury

Strukturami społecznymi są instytucje, procesy, prawidłowości (schematy) wytworzone przez ludzi, które powinny być przez nich przekształcone tak, aby im służyły, a nie były przyczyną zniewolenia człowieka. Są one - mniej lub bardziej oczywiste, niektóre wręcz ukryte, wszystkie jednak oddziaływują na siebie.

Przyglądając się sferom życia społecznego i jego strukturom określającym badaną przez nas sytuację, ważnym jest abyśmy nie ograniczali się tylko do analizowania struktur, ale widzieli w nich człowieka, jak on żyje w danej sytuacji, funkcjonuje w tych strukturach.

W naszej analizie zwracamy uwagę na cztery podstawowe sfery życia społe­ cznego i właściwe im struktury. Wyraża się to w odpowiedzi na następujące pytania:

1. Jakie są główne elementy życia gospodarczego i struktury gospodarcze, które oddziaływują na analizowaną sytuację?

2. Jakie są główne elementy życia politycznego i jego struktury wpływające na analizowaną rzeczywistość?

3. Jakie są główne elementy życia kulturalnego i jego struktury oddziaływu­ jące na badaną sytuację?

4. Jakie są główne elementy życia społecznego (inne niż gospodarcze, polity­ czne i kulturalne) i jego struktury wpływające na analizowaną rzeczywistość?

ad. 1. Życie i struktury gospodarcze

Istota życia gospodarczego wyraża się w działalności gospodarczej czło­ wieka, jego pracy, której celem jest zaspokojenie potrzeb materialnych. Dzia­ łalność gospodarcza to nie tylko wyizolowane działania poszczególnych osób, ale ich wzajemne powiązania i wpływ na warunki bytowe innych ludzi. Nie dotyczą one tylko dóbr materialnych, ale należy je rozumieć znacznie szerzej, w ich wymiarze społecznym. Należy pamiętać, że podmiotem życia gospodar­ czego jest człowiek i społeczeństwo.

Do struktur życia gospodarczego należą: charakter własności środków produkcji, system gospodarczy, podmioty gospodarujące, podmioty podejmu­ jące decyzje, instrumenty realizacji decyzji, ziemia, kapitał, praca, technologia, zdolności organizatorskie, produkcja, dystrybucja, handel, spożycie (kon­ sumpcja).

ad. 2. Życie polityczne i jego struktury

Polityka to zespół działań mających na celu dobro wspólne członków wspólnoty, podejmowanych przez władze państwowe, partie polityczne, związki społeczne, itp. Istotą życia politycznego jest wiązanie celów państwa z aspiracjami, potrzebami i zdolnościami społeczeństwa. Podstawowe zasady działalności politycznej są określone przez godność osoby i prawa człowieka oraz przez odpowiedzialne posłannictwo obywateli w życiu publicznym.

Do struktur życia politycznego należą: struktury formalne: konstytucja, partie, sądownictwo, wojsko; proces podejmowania decyzji, opinia publiczna, środki masowego przekazu; struktury nieformalne: grupy nacisku, związki mafijne, itp.

ad. 3. Życie kulturalne i jego struktury

Życie kulturalne to szereg poruszeń, przeżyć, doświadczeń i działań podej­ mowanych przez poszczególnych ludzi i wpływających na doskonalenie osoby ludzkiej oraz społeczności. Podmiotem kultury jest człowiek, on też jest jej właściwym przedmiotem i celem. Człowiek jest sprawcą i twórcą kultury, w niej się wyraża i potwierdza.

Przykłady struktur życia kulturalnego: religia, symbole, mity, marzenia, sztuka, folklor, styl życia, tradycje

ad. 4. Inne elementy życia społecznego i jego struktury

Są to dziedziny życia inne niż gospodarcze, polityczne i kulturalne, aczkol­ wiek z nimi ściśle powiązane i niezmiernie istotne z punktu widzenia ich wpływu na całokształt rzeczywistości społecznej.

Przykłady struktur tej sfery życia społecznego: rodzina, klan, sąsiedztwo, środowisko, oświata, wychowanie, wypoczynek, formy komunikacji miedzy ludźmi, jeżyk.

C. Kluczowe wartości osobowe i społeczne

Kolejnym przedmiotem analizy stają się kluczowe wartości osobowe i spo­łeczne, wartości jako cele motywujące ludzi, na przykład: aspiracje, oczekiwa­ nia, normy moralne, ideologie, naciski społeczne.

W przeprowadzeniu tej analizy pomocą może być odpowiedź na pytanie: Jakie są wartości i ich nośniki w osobach, społeczeństwie, instytucjach w analizowanej sytuacji?

D. Kierunek dalszego rozwoju

Spojrzenie w przyszłość jest wyrazem naszej wiedzy i świadomości o obecnej sytuacji i mówi bardziej o tym co istotne teraz (w chwili obecnej), niż ukazuje obraz przyszłości. Jest to ćwiczenie wyobrażania sobie przyszłego rozwoju sytuacji według pewnych scenariuszy wydarzeń, które pozwala nam dostrzec dynamizm procesu jaki w rzeczywistości zachodzi obecnie. Wyrazić się to może w odpowiedzi na następujące pytania:

- Jakie są najistotniejsze trendy rozwojowe ukazujące się w obecnej sytuacji?

- Jeżeli sytuacja rozwijałaby się nadal w taki sposób jak to ma miejsce ob ecnie, jaka ona będzie za 10 lat?

- Jakie są źródła nadziei i inspiracji na przyszłość w obecnej sytuacji?

Wnioski

Analiza, którą przeprowadziliśmy dotychczas ukazała różnorodność czyn­ ników wpływających na badaną sytuację. Wyciągnięcie z niej wniosków łączy się z odczytaniem najważniejszych, kluczowych elementów tej sytuacji. Trzeba więc przyjrzeć się naszym odpowiedziom na 4 podstawowe pytania:

- Jaki jest historyczny rozwój tej sytuacji?

- Jakie są główne sfery życia społecznego i struktury społeczne, które wpły­wają na tę sytuację?

- Jakie są kluczowe wartości osobowe oraz społeczne funkcjonujące w anali­zowanej sytuacji?

- Jaki jest kierunek jej. dalszego rozwoju?

-

Następnie należy określić według hierarchii ważności te elementy, które leżą u podstaw tej sytuacji, są dla niej kluczowe, odpowiadając na następujące pytania:

- Które z wydarzeń historycznych mają największy wpływ?

- Które z czynników gospodarczych, politycznych, kulturalnych, społecznych najbardziej determinują analizowaną sytuację?

- Jakie wartości wywierają największy wpływ na postawy, działania, zaanga­ żowania podejmowane przez ludzi?

- Które z tendencji wydają się najbardziej prawdopodobne w przyszłości?

Te kluczowe elementy są najbardziej podstawowymi przyczynami, „przy­ czynami przyczyn" tej sytuacji, są odpowiedzią ukazującą się poprzez ciągłe dociekanie i pytanie „dlaczego...?".

Etap 4. Rozeznanie - chrześcijańskie spojrzenie na sytuację

Dokonana analiza ukazała nam główne przyczyny, kluczowe elementy analizowanej sytuacji. W czasie rozeznania pragniemy spojrzeć jeszcze głębiej na tę sytuacją z perspektywy osoby Jezusa Chrystusa i Jego nauki w celu odczytania Jego apelu - wezwania jakie jest w niej zawarte i skierowane do nas.

W atmosferze modlitewnej refleksji przyglądamy się sytuacji oraz jej klu­ czowym elementom.

Odwołujemy się także do fragmentów Pisma Św. i odpowiednich tekstów społecznej nauki Kościoła korespondujących z tematem rozeznania.

Po osobistej modlitewnej refleksji nad Słowem Bożym każdy indywidualnie udziela odpowiedzi na pytania dotyczące rozeznawanej sytuacji:

- Gdzie jest obecny Jezus w tej sytuacji?

- Jakie są znaki Królestwa Bożego w tej sytuacji?

- Co jest „łaską" - otwarciem się na Boga w tej sytuacji?

- Co jest „grzechem" - odwróceniem się od Boga w tej sytuacji?

- Co oznacza w tej sytuacji zbawienie?

- Co w tej sytuacji umacnia wartości ewangeliczne, naukę społeczną Koś­ cioła? Co podważa i niszczy te wartości?

- Jaka jest rola Kościoła w tej sytuacji?

- Jakie jest znaczenie kapłaństwa, działania świeckich, wezwania skierowa­ nego do całej wspólnoty?

- Jakie jest miejsce sakramentów?

- Jakie postawy duchowe są w tej sytuacji najwłaściwsze?

Spisujemy ważniejsze inspiracje płynące z tego rozważania i poddajemy je duchowemu rozeznaniu. Odczytujemy poruszenia jakich doświadczamy w związku z rozpoznanymi inspiracjami, na przykład ciemność, pokój, porusze­ nie ku działaniu, zniechęcenie, itd.

Dzielimy się tymi doświadczeniami w grupie rozeznającej.

Etap kończymy modlitwą o światło i siłę, aby podjąć decyzje i działania, których wymaga od nas dana sytuacja.

Etap 5 . Nasza odpowiedź - „Stać się sprawcą przemiany"

Proces analizy i rozeznania pozwolił nam usłyszeć w konkretnej sytuacji wezwanie Chrystusa i ludzi potrzebujących. Obecny etap to czas podejmowa­ nia decyzji i działania jako naszej odpowiedzi na to wezwanie.

Nasza odpowiedź wyraża się w podjęciu konkretnego działania.

Proces podjęcia decyzji:

1. Przyjrzenie się ponownie korzeniom, kluczowym elementom danej sytuacji, rozpoznanym poprzez analizę społeczną oraz rozeznanie.

2. Określić realne możliwości i ograniczenia działania, .uwzględniając: czas, zdolności, kwalifikacje, zakres oddziaływania, możliwości finansowe, siły psychiczno-duchowe, motywacje, możliwości współpracy z innymi oraz pomocy z ich strony, wcześniejsze doświadczenia, słabości, iluzje, nasze ogra­ niczenia, brak wiedzy, itd.

3. Spisanie konkretnych decyzji odnośnie zaangażowania apostolskiego będą­ cych odpowiedzią na rozeznawany problem - czyli opracowanie programu, działania apostolskiego, który musi uwzględniać odpowiedzi na pytania: co?, kto?, w jaki sposób?, kiedy?, gdzie?, jak długo?, itd.

4. Ustalenie terminu rewizji podjętego zaangażowania.

Nie wyście Mnie wybrali, ale Ja was wybrałem i przeznaczyłem was na to, abyście szli i owoc przynosili i by owoc wasz trwał ( J 15, 16 )

Bernard Mendiboure SJ

STRAPIENIE DUCHOWE

w: Józef Augustyn SJ, Jakub Kołacz SJ,

Sztuka kierownictwa duchowego,

wyd. WAM Kraków 2007, s. 301-310.

Definicję1 duchowego strapienia podaje św. Ignacy w pierwszej serii re­guł o rozeznawaniu, nazywanych „regułami pierwszego tygodnia"2. Jest to definicja, którą można nazwać opisową i antytetyczną: opisową w tym zna­czeniu, że nie jest abstrakcyjnym określeniem strapienia, lecz opisuje jego zawartość, a więc „ciemność w duszy, wewnętrzne zakłócenie", stan, w któ­rym dusza została ,jakby odłączona od swego Pana i Stwórcy"; antytetycz­ną, bo ujmuje strapienie jako przeciwieństwo pocieszenia. Wydaje się, że w tym przeciwieństwie tkwi cała istota strapienia: „To, co jest przeciwień­stwem reguły trzeciej, nazywam strapieniem... Albowiem jak pocieszenie jest przeciwieństwem strapienia, tak i myśli rodzące się z pocieszenia są prze­ciwieństwem myśli rodzących się ze strapienia" (Ćd 317).

Taki sposób mówienia ma znaczenie. Dla Ignacego tym, co wysuwa się na czoło, jest pocieszenie, bo stanowi ono normalny ster życia dla tego, kto kocha Boga i służy Mu. Pocieszenie ma swoje źródło w teologalnym dyna­mizmie (wzrost wiary, nadziei i miłości), a towarzyszy mu zapał i radość. Strapienie zaś jest w swojej istocie przeszkodą krępującą posuwanie się do przodu tego, kto kocha Boga. A więc z jednej strony postawa zdecydowanie optymistyczna, a z drugiej jej przeciwieństwo - duchowość „strapiona".

Kiedy dotyka nas strapienie, trudno je zaakceptować, trudno zrozumieć jego rolę. Może ono jednak zajmować ważne miejsce w życiu duchowym, jak świadcząc tym liczne psalmy błagalne w Biblii. Dlatego Ignacy poświę­ca mu sporo uwagi w pierwszej serii reguł o rozeznawaniu.

Nie zatrzymując się nad „taktyką postępowania" proponowaną przez Igna­cego dla przezwyciężenia strapienia (stanowczość, wytrwałość, cierpliwość, ufność w pomoc Bożą), zwrócimy naszą uwagę na regułę dziewiątą (por. Ćd 322) wskazującą „racje", z powodu których doznajemy strapień. W ten spo­sób odkryjemy sens tego, co być może wydaje się bez sensu, i uznamy, że jeśli Bóg mówi przede wszystkim w pocieszeniu, którego udziela, to jednak Jego miłość jest również obecna w strapieniu, które dopuszcza.

Pocieszenie duchowe oddala się od nas z powodu naszych win

Pierwszy powód strapienia stanowi według Ignacego fakt, że , jesteśmy oziębli, leniwi lub niedbali w naszych ćwiczeniach duchownych; i tak z po­wodu naszych win oddala się od nas pocieszenie duchowe" (Ćd 322).

Przez „ćwiczenia duchowne" trzeba najpierw rozumieć czas modlitwy, do której się zachęca rekolektanta, żeby w niej szukał woli Bożej dla upo­rządkowania swojego życia i znalazł ją. Ćwiczenia te nie zawsze są łatwe, ponieważ istnieją w nas nieuporządkowane uczucia, odciągające nas od szu­kania tego, do czego jesteśmy stworzeni, a mianowicie „aby Boga, naszego Pana, chwalić, czcić i Jemu służyć, a przez to zbawić swoją duszę" (Ćd 23). Dlatego pojawiają się w nas opory w postaci lenistwa, niedbalstwa czy ozię­błości w modlitwie. Jeśli nasza wolność została zraniona i jest grzeszna, to jednak jesteśmy nadal zdolni, by z pomocą łaski Bożej modlić się z pożyt­kiem, pod warunkiem że weźmiemy się do pracy. Tak twierdził św. Ignacy i dlatego zachęcał on rekolektanta do wejścia w ćwiczenia duchowne „wiel­kodusznie i z hojnością" (Ćd 5). Grzech zaś - a jest to definicja grzechu anio­łów - polega na tym, że „stworzeni w łasce, nie chcieli sobie pomóc dobrym użyciem wolności dla okazania czci i posłuszeństwa swemu Stwórcy i Pa­nu" (Ćd 50). U korzeni strapienia stoi więc odmowa użycia wolności, nie­posłuszeństwo, jednym słowem nieuznawanie swojej kondycji jako stworze­nia. Uderzającą tego ilustracją jest przypowieść o talentach: trzeci sługa nie zechciał wykorzystać swojej wolności (zaniesienie pieniędzy do banku nie­wiele by go przecież kosztowało!) i wolał myśleć o swoim panu jako o czło­wieku twardym i wymagającym, takim, który chce zbierać tam, gdzie nie posiał. Toteż nie mógł wejść do radości swojego pana, tak jak dwaj pierwsi słudzy. Wpadł natomiast w stan fundamentalnego strapienia, prawdę mówiąc strapienia „piekielnego", którym jest odmowa kochania (por. Mt 25, 14-30).

Pracować nad tym, co zostało nam powierzone - taką zachętę kieruje do nas przypowieść o talentach - jest warunkiem, by później zaznać radości. Tę zachętę kieruje Ignacy również do rekolektanta, a przybiera ona postać pro­pozycji odprawienia ćwiczeń duchownych. Zasadę pracy nad tym, co zostałonam powierzone, należy oczywiście rozciągnąć na całość życia duchowego, a więc nie tylko na okres rekolekcji, które są jedynie czasem, kiedy się ją dopiero zaczyna wprowadzać w czyn.

Życie duchowe bowiem polega na pomnażaniu otrzymanych talentów, tego wszystkiego, co składa się na nasze uzdolnienia, co wynika z naszego temperamentu i odziedziczonej osobowości, z całym jej bogactwem i ubó­stwem. To kim jesteśmy, jaka jest nasza psychika, jak funkcjonuje nasz inte­lekt, nasza uczuciowość, wszystko to ma swoje uwarunkowania w przeszło­ści, w naszym środowisku rodzinnym. Ale całe to dziedzictwo jest tylko nie­dokończonym punktem wyjścia i ma wiele słabych stron. Owe słabości nie są oczywiście jakimś grzechem. To nie dlatego nie można wejść do radości Boga, że się otrzymało tylko jeden talent. Grzechem jest raczej to, że z ogra­niczeń, jakie nas dotykają, czynimy pretekst, żeby się nie rozwijać w na­szych relacjach względem Boga.

Posługując się językiem psychologii, moglibyśmy się odwołać do róż­nych obrazów Boga, które w znacznej mierze uwarunkowane są naszą histo­rią rodzinną i wychowaniem. Dla tego, który sobie urobił wyobrażenie „Boga--mamy", będzie On „afektywnym dopełnieniem", „azylem", „pocieszycielem", „rozdawcą łask" itd. I przeciwnie, ten, który na Boga przeniósł obraz twardego i wymagającego ojca, będzie prześladowany dręczącym poczuciem winy i strachu, że nie jest nigdy wobec Niego w porządku, że jest surowo inwigilowany; będzie przesadnie bał się winy i grożącej za nią kary3.

Żaden z tych psychologicznych determinizmów nie jest sam w sobie grze­chem i częściej bywamy tu ofiarami niż winnymi. Są to raczej jakieś zaszło­ści, nad którymi trzeba nam będzie pracować może nawet przez całe życie. Będziemy musieli przekształcać te fałszywe obrazy - owe idole - żeby wejść w prawdziwe relacje z naszym „Stwórcą i Panem", który nie jest ani jakąś złą matką, ani surowym ojcem, lecz Bogiem wolnym i kochającym, pragną­cym widzieć w nas swój obraz: osób wolnych i kochających. Jesteśmy stwo­rzeni na obraz Boga, strzeżmy się, by nie czynić sobie Boga na swój obraz, bo wtedy popadniemy w różne dewiacje: „Osobnik o bardzo sfrustrowanej uczuciowości będzie szczególnie narażony na takie dewiacje. Dotknięty, jak to się czasem mówi, symptomem porzucenia i czując się spisanym na straty, ryzykuje popadniecie w rozpacz i może przestać wierzyć w Boga niewidzial­nego, nieczułego, bądź przeciwnie - będzie sobie konstruował Boga-mamę, odnajdując w takim Jego obrazie kompensację uczuciowych braków. Stąd to przeplatanie się egzaltacji z depresją, pocieszeń ze strapieniami i nie trzeba tego przypisywać Bogu czy diabłu"4.

Tak więc psychologia idzie tu w tym samym kierunku, co język duchowo­ści: nasze podstawowe dane obarczone są zawsze więcej lub mniej brakami i trzeba ciągle nad nimi pracować. Ten kto by się wzbraniał przed taką pracą (z lenistwa, niedbalstwa, oziębłości), nie może przypisywać zwykłych euforii (ochrzczonych pocieszeniami) Bogu ani zwykłych frustracji (ochrzczonych strapieniami) diabłu: maj ą one więcej wspólnego z zaspokojeniem potrzeb psy­chologicznych niż z prawdą duchowych pragnień. Taki człowiek nie może osiągnąć ojczystej ziemi radości. Nie pragnie bowiem tego wystarczająco. Winić zaś może tylko siebie samego, bo to jego błędy powodują, że pocieszenie, to znaczy zbieżność głębokiego pragnienia z prawdą, oddala się od niego.

Bogaty człowiek z Ewangelii chciał posiąść życie niezależnie od swoich majętności, swojej ojcowizny, dziedzictwa kulturowego i wierności przepi­som religijnym. Nie chciał jednak (nie mógł?) pracować nad sobą, zrezygno­wać ze swoich przywiązań, żeby pójść za Jezusem i mieć życie, dlatego od­szedł smutny. Czy to była jego wina? Nie będziemy tu wdawać się w ocenę porządku moralnego, idzie bowiem o rzecz bardziej fundamentalną: o przej­ście ze Starego Przymierza do Nowego, od Prawa do łaski, od niewolnictwa do wolności. Jedynie Chrystus może nam dać takie pragnienie. Łaską pierw­szego tygodnia Ćwiczeń jest odnalezienie smaku życia, służenie Bogu. To stanowi domenę pocieszenia duchowego. Rekolektant może jedynie prosić o tę łaskę, przysposabiać się na jej przyjęcie, nie będąc ani leniwy, ani nie­dbały, ani oziębły w odprawianiu rekolekcji.

„Żeby nas wypróbować, na ile nas stać... bez pocieszeń i wielkich łask"

Drugi powód strapienia, jaki podaje Ignacy, wskazuje raczej na jego celo­wość: „Bóg chce nas wypróbować, na ile nas stać i jak daleko postąpimy w Jego służbie i chwale bez takiego odczuwanego wsparcia pocieszeń i wiel­kich łask" (Ćd 322).

Hiszpańskie wyrażenie, użyte przez Ignacego dla sprecyzowania celowo­ści strapienia: „por probarnos para cuanto somos y en cuanto nos alargamos...", można przetłumaczyć: żeby nas wypróbować, na ile nas stać i jak daleko postąpimy... (Ćd 322). W takim przypadku celem strapienia jest to, byśmy sami doświadczyli, dotknęli palcem naszej zdolności służenia Bogu, naszych ograniczeń i tego, jak daleko możemy postąpić. Jest to więc cel pedagogicz­ny, ukierunkowany ku lepszemu poznaniu samego siebie. Bóg przecież nie potrzebuje takiego eksperymentu, żeby się dowiedzieć, na ile nas stać, bo już doskonale to wie.

Można jednak to wyrażenie: „żeby nas wypróbować" („ile jesteśmy war­ci i ile postąpimy") tłumaczyć na sposób bardziej literalny i wówczas rozu­miane w sensie absolutnym będzie miało bardziej radykalne znaczenie. Cho­ciaż bowiem samo z siebie nie wyklucza idei eksperymentowania, to kładzie nacisk na próbę w znaczeniu weryfikacji, która implikuje cierpienie i skupia się na wierze. Ile jesteśmy warci? Czy jesteśmy zdolni służyć Bogu za dar­mo, dla Niego samego? Tak wypróbował Bóg Abrahama, żeby sprawdzić jego wierność. Tak pozwolił szatanowi wypróbować Hioba, żeby pokazać, iż jest zdolny służyć za darmo (por. Hi 1,9). Jest to operacja bardziej niebez­pieczna niż zwykły eksperyment pedagogiczny i bardziej ryzykowna dla obydwu partnerów. To jakby próba wytrzymałości metalu aż do punktu jego łamliwości. Czy Abraham i Hiob wytrzymają próbę? Pozostajemy tu w ciem­nej domenie wiary, a nie w przejrzystej wizji pedagogicznej. Bóg ryzykuje także porażkę, jak to widać w historii Hioba, w której akceptuje wyzwanie szatana-oskarżyciela.

Jakkolwiek by się rzecz miała z zasygnalizowanym wyżej tłumaczeniem, poczynione przez nas rozróżnienia pozwolą być może lepiej przybliżyć ro­zumienie przez Ignacego duchowej próby, która jest prawdziwą (niewyimaginowaną) próbą, jest działaniem, które bada granice możliwości (na ile, jak daleko?).

Prawdziwa próba

Przypomnienie historii Hioba jest w naszym przypadku znaczące, gdyż prowadzi nas do postawienia pytania o tajemniczy i poniekąd anormalny charakter duchowej próby w życiu ludzkim, nawet jeśli nie ma ona wymia­rów próby Hioba czy innych wielkich prób. Zasługuje robotnik na swoją zapłatę (Łk 10,7) - mówi Jezus. Chodzi o ludzi pracujących w służbie Boga, którzy mogą oczekiwać zapłaty w postaci pocieszenia, w czym Bóg nie ską­pi i co - jak powiedzieliśmy - jest normalnym oczekiwaniem tego, kto służy Bogu i kocha Go. Dlaczego więc nie doznaje takiego pocieszenia? Czyżby Bóg był niesprawiedliwy albo kierował się tylko motywami pedagogiczny­mi, dopuszczając strapienie?

Takie motywy na pewno istnieją. W ćwiczeniach rekolektant przez przemienność okresów strapienia i pocieszenia uczy się sztuki rozeznawania du­chów i w ten sposób odkrywa Bożą wolę. Św. Ignacy podaje w tej materii odpowiednie reguły, a dotyczą one pierwszego i drugiego tygodnia Ćwiczeń. Po dokonaniu wyboru rekolektant wchodzi w trzeci i czwarty tydzień Ćwi­czeń. Obydwa te tygodnie są poświęcone rozważaniom misterium paschal­nego: męki i zmartwychwstania Chrystusa Pana. W tym okresie, właściwie mówiąc, nie ma już reguł rozeznawania, bo tu trzeba żyć rozważanymi ta­jemnicami śmierci i zmartwychwstania Pana, trzeba żyć z Chrystusem we wszystkich rzeczach. W tym wymiarze strapienie nie jest już przejściowym elementem pedagogii, ale rzeczywistością, która ma coś wspólnego z tajem­nicą Męki Chrystusa i z misterium zła. Pocieszenie natomiast nie jest tylko okresem przejściowej radości, ale pozostaje związane ze zmartwychwsta­niem Jezusa, trwałym zwycięstwem życia nad śmiercią. Jedno i drugie na­biera trwałego statusu teologalnego.

Gdy idzie o strapienie duchowe, to Ignacemu nie chodzi o „wyszukane cierpienia", o jakich mawiał św. Franciszek Salezy, przed którymi można przy odrobinie dobrej woli zabezpieczyć się. Strapienie, niezależnie od stop­nia intensywności, było dla Ignacego doświadczeniem natury duchowej, to: „...ciemność duszy..., niepokój..., bez nadziei, bez miłości. Dusza wtedy jest jakby odłączona od swego Stwórcy i Pana" (Ćd 317).

Jak daleko postąpimy...

„Bóg chce nas wypróbować..., jak daleko postąpimy w Jego służbie..., bez wsparcia pocieszeń...". Duchowa próba doświadcza wierność człowieka, stawia go w sytuacji granicznej, nigdy bowiem nie wiadomo z góry, jak dłu­go można tej wierności dotrzymać. Jakie są zatem granice, do których dusza znajdująca się w strapieniu może dojść, a wsparta łaską Bożą nawet je cza­sem przekroczyć? Są to granice psychologiczne, granice bezinteresowności i granice wynikające z naszego pojmowania szczęścia.

Granice psychologiczne pozostają związane z kruchością i słabością ludz­kiej natury, nawet uległej Bogu, jak w przypadku wielkich świętych. Być może nie zawsze bezpośrednio w Bogu trzeba szukać źródła doświadczeń. Jaka jest zatem ich bezpośrednia przyczyna? Często jest to trudne do sprecy­zowania, bo nawet jeśli Bóg „dopuszcza" próby na człowieka, niekoniecznie jest ich bezpośrednim sprawcą. Ignacy zresztą nie określa bliżej podmiotu czasownika „wypróbować", lecz pozostawia go jako bezokolicznik.

Próby natury fizycznej bądź psychologicznej nie pochodzą bezpośrednio od Boga, lecz wynikają z ograniczeń naszej natury. Bóg jednak może się nimi posłużyć, żeby nas wychowywać i pomóc wzrastać, jeśli je znosimy z cierpliwością.

Kolejne to granice bezinteresowności. To nie przypadek, że św. Ignacy mówi o nagrodzie w postaci pocieszenia albo jej braku. Oczywiście robotnik godzien jest swojej zapłaty, jak powiedział Jezus w Ewangelii, i widzieliśmy, że pocieszenie stanowi normalną rzecz u tego, kto kocha Boga i służy Mu. Ale czy człowiek potrafi służyć Bogu za darmo, „za nic"? Taki jest sens próby Hioba w Biblii: jest wiernym sługą Boga i to stanowi istotę jego szczęścia. Ale może dzieje się tak dlatego, ponieważ ma za to zapłatę: szczęście i dobro­byt. „Dotknij jego kości i skóry - proponuje szatan Bogu - a zobaczysz, czy jest zdolny służyć Ci «za nic»". Zauważmy, że to nie Bóg, który jest dumny z Hioba, poddaje go bezpośrednio próbie, lecz szatan podejrzewający w nim człowieka interesownego. Być może nie bez racji. W każdym razie Bóg ak­ceptuje próbę i dla siebie, i dla Hioba; pozwala, żeby Hiob został dotknięty próbą, nawet jeśli to jest niesprawiedliwe jak gwałt zadany komuś, kto nie popełnił grzechu. Gwałt balansujący na granicy ludzkiej wytrzymałości.

Jaki jest, poza przypadkiem Hioba, sens próby i powodowanego przez nią strapienia? Być może chodzi o oczyszczenie interesownego charakteru każdej ludzkiej miłości, fundamentalnego egocentryzmu, który jest w nas obecny. Chcemy służyć Bogu za nagrodę i to jest zdrowe, rozumne. Trzeba mieć „rozsądek i zdrowy rozum", żeby iść za Chrystusem - mówi św. Ignacy w kontemplacji o Królestwie (Ćd 96). Ale jest jakimś odwróceniem logiki to, co mówi w punkcie trzecim o „ofiarowaniu się dla Królestwa". Tu wcho­dzimy w logikę darmowości, w logikę miłości bezinteresownej, która już nie kalkuluje, ale podejmuje ofiarę „o najwyższej cenie", by - jeśli taka byłaby wola Boża - w uniżeniu i wśród prześladowań kroczyć za Chrystusem. Tak więc od idei „oczekiwania na nagrodę", nawet zasłużoną, przechodzimy do idei „ofiary o najwyższej cenie", w odpowiedzi na miłość Tego, „który nas ukochał i wydał się za nas". Wkraczamy tu w dziedzinę wzajemności i dar­mowości: „Rozważać, jak to wszystko cierpi Chrystus za moje grzechy i co ja powinienem czynić i cierpieć dla Niego" (Ćd 197).

Przejść przez strapienie bez nagrody jest próbą oczyszczającą miłość, efek­tem „współczucia" z Chrystusem, wejściem w darmowość.

Istnieją też - jak już wspomnieliśmy - granice, które wynikają z naszego pojmowania szczęścia. Strapienie - mówi św. Ignacy - jest przeciwieństwem pocieszenia (por. Ćd 317). Może jednak nasza idea pocieszenia i w ogóle szczęścia jest zbyt naturalistyczna, zmysłowa i w końcu zbyt psychologiczna? Okres strapienia ze swoim cierpieniem przypomina nam, że pocieszenie, w rozumieniu Ignacego, ma naturę duchową. Stąd dla niego jest ono para­doksalnie możliwe do pogodzenia z cierpieniem: „Podobnie i wtedy [jest po­cieszenie], gdy [dusza] wylewa łzy, które ją skłaniają do miłości swego Pana, czy to na skutek żalu za swe grzechy, czy to współczując Męce Chrystusa, Pana naszego..." (Ćd 316).

Cierpienie jest przykre, ale niekoniecznie staje się nieszczęściem. Prze­ciwnie, Jezus powiedział: Błogosławieni, którzy teraz płaczecie (Łk 6, 21) i Biada wam, którzy się teraz śmiejecie (Łk 6,25). To odwrócenie ziemskich perspektyw stoi w całkowitym przeciwieństwie do potocznych poglądów w tej sprawie, szczególnie w naszych czasach. Dziś każda próba, każde cierpienie, każda choroba są anormalne albo powinny dać się uleczyć, a ideałem byłoby umrzeć zdrowym. Czy taka jest perspektywa ewangeliczna? Nie potrzebują lekarza zdrowi, lecz ci, którzy się źle mają (Mt 9, 12) - mówi Jezus i jeśli uzdrawia, to nie po to, by odtąd usunąć wszelki trud: Weź swoje łoże i idź (Mk 2, 11). Dlaczego w zasadzie nie uznać, że w chrześcijańskim doświad­czeniu próba wynika ze słabości naszej natury, a zachwiania równowagi psy­chicznej, jakie może za sobą pociągnąć walka duchowa, są czymś normal­nym? Dlaczego więc uciekać się do magicznych zabiegów, żeby ich uniknąć, chodzić do psychologów, do grup uzdrawiaczy chrześcijańskich, albo i nie, jakby oni sami byli w posiadaniu sekretów życia? Jest to równoznaczne z igno­rowaniem specyfiki domeny życia duchowego, która także ma swoje prawa: są w nim różne progi do przejścia i - jak mówią mistycy - noce zmysłów i noce ducha. Nie chciejmy rozświetlać nocy latarnią. Byłby to zabieg nie tylko śmieszny, ale i szkodliwy. [...]

„Żeby dać nam poznać, iż wszystko jest darem i łaską Bożą"

Strapienie, jak wiemy, jest przeciwieństwem pocieszenia. Podając trzeci i ostatni powód strapienia, Ignacy mówi: „Bóg chce dać nam poznać, że nie w naszej mocy jest zdobyć i zatrzymać wielką pobożność, silną miłość łzy czy też inne pocieszenie duchowe..." (Ćd 322).

Ostatnia funkcja strapienia polega więc na daniu wiedzy i poznania cał­kowicie darmowego charakteru pocieszenia, każdego pocieszenia, każdego daru. Powiedzieliśmy, że strapienie wychowuje nas do bezinteresownej służ­by Bogu, „bez wsparcia ze strony pocieszenia" jako czegoś, co nam się nale­ży. Wsparcie takie wydawało się dla naszej zarozumiałości i naiwności czymś normalnym, tak jak dziecku normalną się wydaje miłość jego rodziców. Wszystko mu się należy. Ale rosnąc, dostrzeże, że nic mu się nie należy, lecz wszystko jest darem. My też „zmieniamy register": to, co nam się wydawało naturalne, po fakcie okaże się cudowne; wszystko staje się łaską i przedmio­tem podziwu. Dopiero w doświadczeniu tonięcia Piotr pojmie, że on sam z siebie nie potrafi chodzić po wodzie. To, co on może sam z siebie, to tylko „mało wiary": Czemu zwątpiłeś człowiecze małej wiary? (Mt 14, 31). Odtąd zda się jedynie na Boga, by wypróbować swoją zdolność kochania: „Piotrze, kochasz Mnie? Panie, Ty wszystko wiesz, Ty wiesz dobrze, że Cię kocham" (por. J 21, 15-19).

W tym radykalnym doświadczeniu pokory (prawdy) dotykamy prawdy o potędze Boga i naszej bez Niego nicości, że sami nie możemy absolutnie niczego powołać do istnienia. Ani powołać, ani zatrzymać. Nie jesteśmy stwór­cami, lecz stworzonymi. O tym uczy nas retrospektywnie doświadczenie stra­pienia. Wszystko bowiem jest darem i łaską od Boga, łącznie z samym stra­pieniem w tej mierze, w jakiej nas przemienia i samo ulega zmianom.

Transformacja strapienia

Jednym z powodów strapienia jest grzech (lenistwo, niedbalstwo, ozię­błość); innym słabość naszej natury. I tu nam się odsłania nie wartość sama w sobie, ale pośrednia użyteczność strapienia. Nie chodzi o to, żeby je uspra­wiedliwiać, ma ono bowiem również aspekt nieszczęścia. Bóg też nie uspra­wiedliwia próby Hioba. On tylko nadaje problemowi inny kierunek: Gdzie byłeś, gdy zakładałem podstawy ziemi (Hi 38,4). Bóg potrafi wydobyć ze zła dobro.

To dobro jest lekcją daną naszej nieuleczalnej skłonności przypisywania sobie początku i zasługi odnośnie do tego, co się udało, „wicia sobie gniaz­da" u kogoś innego, a nie w Bogu, jak mówi św. Ignacy, „podnosząc się ro­zumem do jakiejś pychy czy próżnej chwały" (Ćd 322). Przypomnijmy sobie historię grzechu pierworodnego: Na pewno nie umrzecie, ale wie Bóg, że gdy spożyjecie owoc z tego drzewa, otworzą się wam oczy... (Rdz 3, 4-5). W na­szej lekkomyślności ryzykujemy zapominanie o Twórcy wszelkiego dobra i w ten sposób wpadamy w strapienie, a czasami nawet, o ironio, przypisuje­my sobie zasługę z tego tytułu, że jesteśmy mocni w tym strapieniu. A czy prawdą strapienia nie jest raczej ten „duch skruszony", o którym mówi Psalm 51 i co przypomina nam Carlo Carretto: „Wtedy Bóg interweniuje na nowo, przynosząc pocieszenie, ponieważ byłoby dla człowieka rzeczą niemożliwą żyć w tym stanie opuszczenia. Sam Bóg przychodzi oddziaływać na duszę, która cierpi, dotykając ją swoją słodyczą, a dusza przyjmuje to z wdzięcznością. Ale razy, jakie przedtem otrzymała, uczyniły ją tak lękliwą, że nie śmie więcej prosić. Zaprawdę zrozumiała, że powinna dać się prowadzić, że powin­na zdać się na Odkupiciela, że sama nie może nic i że Bóg może wszystko"5.

Pocieszenie może więc powrócić nawet pośrodku codziennych trudności, bo wierzący nie został stworzony dla ciemności nocy, lecz dla światła dnia. A jeśli nawet noc jest długa, to ma swój koniec: „Trzecie niebezpieczeństwo polega na tym, że osoba przeżywająca kryzys zostanie utrwalona w poczuciu duchowej nocy, jakby noc była normalnym przeżywaniem wiary. Apostoł Paweł mówi: Wszyscy wy bowiem jesteście synami światłości i synami dnia. Nie jesteśmy synami nocy ani ciemności (l Tes 5,5). My wiemy, że nie jeste­śmy stworzeni dla nocy, nawet jeśli ona jest długa, ale dla światła i dla zjedno­czenia się z Bogiem, jak również dla radości i miłości. Noc jest tylko przej­ściem, a każda pustynia prowadzi do ziemi obiecanej. Droga jest często dłu­ga i trudna, ale to nie jest powodem, by się na niej usadowić na stałe, a jeśli przyjdzie pokusa, by rozbić trzy namioty na górze Przemienienia, to może również przyjść pokusa, by się zabarykadować, zamykając drzwi zasuwami w pokoju Wielkiej Soboty. Bóg zatoczył kamień na nasze groby. Przechodzi­my przez noc, ale zdążamy ku światłu Dnia..."6.

Wszystko jest darem i Bożą łaską. Łatwo o tym zapomnieć. Dlatego Ignacy przypomina nam, z jak wielką pokorą należy przyjąć pocieszenie.

Tłumaczył Bolesław Dyduła SJ

Przypisy

1 Por. B. Mendiboure SJ, La desolation spirituelle, „Christus", 153/1992, s. 105-117.

2 Por. św. Ignacy Loyola, Ćwiczenia duchowne [= Ćd], Kraków 2002, 313-327.

3 Por. J.-F. Catalan, Dictionnaire de Spiritualite, t. 12, Paris 1986, 2595.

4 Tamże.

5 C. Carretto, Lettres du desert, Paris 1966, s. 117.

6 G. Blaąuiere, L 'experience spirituelle dans le Renouveau, „Christus", 137/1988, s. 121.

Bernard Mendiboure SJ (ur. 1939), kierownik duchowy, były redaktor naczelny pi­sma „Christus", duszpasterz akademicki, wieloletni dyrektor kilku centrów ducho­wości ignacjańskiej. Opublikował między innymi: Lire la Bible avec Ignace de Loyola.